نام مکان جغرافیایی در شاهنامه : رودابد
نام فعلی مکان جغرافیایی : صالح آباد در استان خراسان رضوی
نام های دیگر مکان جغرافیایی در شاهنامه:
شرح مکان جغرافیایی:
رودابد این نام که گمان می رود صورت دیگری از زورابد باشد دو بار در شاهنامه آمده است هر دو بار هم به گونه ای و در جایی که اغلب ناسخان را به تأمل واداشته تا شاید از اصل آن سر درآورند و هرگاه توفیق نیافته اند در صدد برآمده اند که آن را مطابق فهم خود تغییر دهند.
اولین بار در داستان پادشاهی پنج سالۀ زوطهماسب آمده است که ایرانیان پس از کشته شدن نوذر به دست افراسیاب در دهستان از تورانیان و افراسیاب شکست خورده و تورانیان تا خواری حدود گرمسار (تهران) پیش آمده بودند. ایرانیان دچار قحطی چند ساله شده و تن به مصالحه ای نابرابر با تورانیان داده بودند به طوری که تمام ولایات میان سرخس و دهستان تا رود جیحون را که مرز رسمی ایران و توران بود به تورانیان واگذار کردند. بنا بر ضبط خالقی شرایط مصالحه و تعیین مرزهای دو کشور در آن زمان چنین بوده است
بر آن برنهادند هر دو سخن که در دل ندارند کین کهن
ببخشند گیتی به رسم و به داد ز کار گذشته نیارند یاد
ز رودابد و شیر تا مرز تور از آن بخش گیتی به نزدیک و دور
روارو چنین تا به چین و ختن سپردند شاهی بدان انجمن
ز مرزی کجا رسم خرگاه بود زو و زال را دست کوتاه بود
وزین روی ترکان نجویند راه چنین بخش کردند تخت و کلاه
سوی پارس لشکر برون راند زو کهن بود، لیکن جهان کرد نو
سوی زاولستان بشد زال زر جهانی گرفتند هر یک به بر
در نسخه های خطی مختلف عبارت های دیگری به جای «ز رودابد و شیر تا مرز تور» آمد است. در یازده نسخه به جای «ز رودابد و شیر» آمده است «ز دریای بیکند»، «ز رودابد شهر»، «ز رود ابل/ امل/شهر»، «پس از رود جیحون»، «ز دروازه شهر» «در آورد در شهر» اما آقای دکتر خالقی تنها بنا بر ضبط یک نسخه اساس خود(فلورانس) این گزینه صحیح را انتخاب کرده است.
« تا مرز تور» هم در ۶ نسخه چنین بوده است در چهار نسخه «تا مرز روم» در یک نسخه «ز کوراب را تا به آموی و تور» یک نسخه هم به صورت «ز رودابه رو تا سر مرز تور» چند نسخه هم کل بیت و دو بیت بعد را حذف کرده اند.
پیش از آن که بخواهیم به چند و چون و درستی و نادرستی چهار نام رودابد (زورابد؟)، شیر، مرز تور و خرگاه که ظاهراً هر چهار نام با اندکی تفاوت صحیح به نظر می رسند بپردازیم ضبط مسکو از سه بیت بحث انگیز فوق را از نظر می گذرانیم:
ز دریای پیکند تا مرز تور از آن بخش گیتی ز نزدیک و دور
روارو چنین تا به چین و ختن سپردند شاهی بر آن انجمن
ز مرزی کجا مرز خرگاه بود از و زال را دست کوتاه بود
ضبط نسخه بدل های مسکو از مصرع «ز دریای… تور» چنین بوده است «ز رود امل شهر تا مرز ،روم» «در او دو شهر تا مرز تور»، «ز جیحون همی تا سر مرز تور».
لازم به یادآوری است که پس از مرزبندی فوق در زمان زوطهماسب که از حدود بلخ به پادشاهی فرا خوانده شده و بعد به پارس رفته است تا زمان کیخسرو از حضور سپاهیان ایرانی در آن سوی سرخس الی جیحون خبری مهم نیست الا این که در داستان هفت گردان رستم و طوس و چند پهلوان دیگر ایرانی بعد از برپایی یک جشن و سور در محل نوند که آتشکده آذربرزین مهر در آنجا قرار داشت ظاهراً حدود ریوند شهرستان سبزوار کنونی (خراسان) از سر مستی هوس شکار در نخچیرگاه افراسیاب را میکنند و به حدود رود شهد هریرود و سرخس و رودابد می روند
برفتند با یوز و بازان و مهد گرازنده و شاد تا رود شهد
به نخچیرگاه رد افراسیاب به یک دست رودابد و رود آب
دگر سو سرخس و بیابانش پیش گله گشته بر دشت آهو و میش
از ابیات و مصرع های فوق مصرع مورد توجه ما یعنی به یک دست رودابد و رود آب در سه نسخه به همین شکل است در حالی که ضبط نسخ دیگر بدین صورت است
ذکر دوباره رودابد در نسخه ها و تصحیح جناب آقای خالقی مطلق به ما اطمینان میبخشد که این نام از اصالتی برخوردار است و ساختۀ خیال نساخان نیست بلکه نزدیکی صورت آن به «رود آب» و «رودابه» بعضی از نساخان را به بیراهه کشانده است. دیگر این که توصیف آن به صورت به یک دست رودابد و رود آب دگر سو سرخس و بیابانش پیش» کاملاً محل رودابد را معلوم میسازد که انطباق دارد با خرده ولایت زورابد پیشین، صالح آباد کنونی و توابعش که شهرستانی در شرق تربت جام استان خراسان رضوی ایران است.
این شهر و بخش کوچک درست روبه روی مدخل و بریدگی رشته کوه مرزی خراسان با دو کشور ترکمنستان و افغانستان قرار دارد که دو رود شهد یا هریرود و کشف رود در آنجا به هم می پیوندند و با نام رود تجن کاسه رود به سوی سرخس جریان می یابند رخنه و بریدگی مزبور تنها گذرگاه مهم میان خراسان با سرخس ایران و ترکمنستان و ولایات و شهرهایی مانند مرو باورد و نسا است و به همین سبب بسیار آسیب پذیر بوده است در فاصله ۶۰ کیلومتری میان گذرگاه فوق تا شهر سرخس ایران چندین تپه باستانی وجود دارد که همه بقایای قلاع و دژهای دفاعی مرزی هستند بزرگ ترین و بارزترین این تپه های باستانی با قدمت چند هزار ساله به استناد سفال هایش به نام شیرتپه در حاشیۀ چپ رودخانه تجن واقع است که شیر مذکور در شاهنامه باید اشاره به همین دژ مرزی بوده باشد. بلافاصله پس از ورود به خراسان کنونی از مدخل مزبور، شهر و توابع زورآباد آغاز میشود که تا نیمه راه شهر تربت جام ادامه می یابد. در آن فاصله نیز تپه های باستانی فراوانی با قدمت چند هزار ساله برجاست.