در تکمیل معانی واژه ها و عبارت های این بخش، از منابع زیر استفاده شده است :
- لغتنامه دهخدا اثر علی‌اکبر دهخدا
- کتاب معجم شاهنامه اثر محمد بن رضا بن محمد علوی توسی
- کتاب واژه‌نامه شاهنامه اثر استاد جلال خالقی مطلق
- وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم : لینک وب سایت
- وب سایت و لغت نامه آنلاین آبادیس : لینک وب سایت
* سپاس ویژه از تیم اجرایی وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم، اگر الگوی اولیه و ایجاد لیستی از واژه ها که نیازمند معنی بود توسط این تیم ایجاد نشده بود، شاید راه اندازی این بخش در ویکی شاهنامه ماه ها به طول می انجامید.
افراز : فراز، بلندی
افکنده : رانده‌شده، رهاشده
امید داشتن : چشم داشتن
انجمن : گروه
اندرآمدن : درآمدن، شروع کردن
اندرکشیدن : سپری شدن، سپری کردن
اندیشه : نظر، تدبیر
اندیشیدن : نگران بودن
انوشه : جاوید، بی‌مرگ.
اورنگ : تختِ شاهی
ایدر : اینجا
ایدون : اکنون
آبِ گرم : اشکِ سوزان
آبنوس : چوبی تیره
آرایش : آماده شدن برای جنگ
آشفته : به‌هیجان‌آمده، پُرشور
آفرین : ستایش
آگنده : پُر، لبریز. متضادِ “کنده”.
آگنده‌یال : قوی‌گردن
آورد : جنگ، جای جنگ
آهنجیدن : آهیختن، درکشیدن
آیینِ کیش : رسمِ دین
بَدنِشان : بخت‌برگشته
بَسودن : لمس کردن
بُروی : ابرو
بُنه : تدارکات
بِزر : زرین
باآفرین : قابلِ‌ستایش، شایسته
بادِ سرد : آه و افسوس
باره‌ی دست‌کش : اسبِ دست‌آموز
باز : واحد طول
باژ و ساو : باج‌وخراج
باسنگ : گرانمایه، سنجیده
باگُهر : نژاده
بامغز : هوشمندانه
بدره : کیسه
بدکنش : بدکردار
بدنِشان : بدنام
بدنهان : بدذات
بر : سینه، آغوش ، محصول، فایده
برافروختن : روشن شدن
برآراستنِ (کار) : مهیا شدن
برآهیختن : بیرون کشیدن
بربط : رود، عود
برخاست گرد : گرد بلند کرد.
بردَمیدن : برخاستن
برگرفتن : بلند کردن
برگستَوان : جنگ‌جامه‌ی اسب و فیل
برگشتن : غروب کردن، رو به غروب رفتن
برنشستن : سوارِ اسب شدن
بروی : ابرو
برین : بلند، متعالی
بسیچِ گذر کرد : آماده‌ی رفتن شد.
بسیچیدن : طرحِ کاری را ریختن، آماده‌ی کاری شدن
بکردارِ نیل : کبود، دراثرِ فشرده شدن
بلندی : خودبزرگ‌بینی
بند : مشکل
بنه : توشه و آذوقه و اسباب سفر و لشکر
بودن : درنگ کردن
بوس : از عربیِ بٶس، سختی
بوم : سرزمین
به روی آمدن : رخ دادن
به شور آمدن : به هیجان آمدن
به کار آمدن : قابلِ توجه بودن
به‌روشن‌روان : هوشمندانه
بهره : یک‌سوم
به‌کردارِ بید : بی‌ثمر چون بید
به‌نوی : از نو، دوباره
بی‌اندوه : بی‌هراس، آسوده
بی‌بُن : بی‌انتها
بید : کوتاه شده‌ی “بوید”؛ باشید.
بید : باشید.
بیکار : نیرنگ
بی‌گروه : تنها. متضادِ همگروه
بیم : کوتاه‌شده‌ی “بَویم”؛ باشیم.
پَهلَو : شهر، پایتخت؛ و دراصل پارت
پَهلَو : شهر، پایتخت
پَی : پا
پَی بریدن : زدنِ رگِ پشتِ پای اسب
پُرآگنده : لبریز
پُردود : تیره
پِرِند : ابریشمِ ساده
پاک : یکسره ، سرتاسر
پالهنگ : ریسمان یا تسمه‌ی افسارِ حیوانات
پای گسلیدن : پای کندن، رفتن
پای‌وپر : تاب‌وتوان، نیرو
پاییدن : ماندن، جاوید بودن
پراندیشه : درفکر، نگران
پرخاشخر : جنگجو
پرداختن : خالی کردن
پردخته شدن : فارغ شدن
پرسیدن : احوال‌پرسی کردن، سلام کردن
پرنیان : ابریشمِ نقش‌ونگاردار
پسودن : لمس کردن، کنایه از نزدیک شدن
پشت : پشتیبان
پلنگ : استعاره از اسب
پناه : فعلِ امر از پناهیدن. پناه بگیر.
پندمند : پر از پند
پویان : شتابان
پوینده : رونده، دونده؛ کنایه از پیک
پوییدن : راه رفتن، دویدن و کنایه از سعی کردن
پهلوی : پهلوانی
پی : عصب و رگ ، رگ و عصب
پیچیدن : از شدتِ خشم یا ناراحتی به خود پیچیدن
پیروزه : فیروزه
پیلوار : مانند پیل
تَذَرو : قرقاول
تَم : تاریکی و تیرگی چشم
تابناک : صفت‌ِبه‌جای‌اسمِ خورشید
تابیدن : تاب آوردن، تحمل کردن
تازی : عربی
تافتن : تابیدن؛ گرداندن
تاو : تاب، توان
ترکش : تیرکش، تیردان
ترگ : کلاهخود
تریاک : پادزهر
تفت : به‌شتاب رفت.
تگ آوردن : تاختن
تگاور : تیزپا
تل : کوه، بلندی
تن‌آسایی : آسایش
تندی : خشونت ، خشم
توش : تاب‌وتوان
تیرگی : تاریکی
تیره : تاریک، نابینا
تیز : به‌سرعت ، خشمگین
تیز گشتن : عصبانی شدن
تیزچنگ : قوی
تیزدم : آه، ناشی از حیرت
تیغ : قُله
تیمار : اندوه
جَلَب : سنج یا، غوغا و هیاهو
جُستن : جست‌وجو کردن
جان‌رُبای : رباینده‌ی جان، جان‌ستان
جست‌وجوی : سماجت
جفت شدن : یار و همنشین شدن
جنگی : مردِ جنگی
جوینده : جنگجو
چامه : نغمه
چاهسار : چاه؛ جای زندگی دیوِ سپید
چپیره شدن : گرد آمدن، مهیا شدن
چرخِ خام : حلقه‌ی کمند
چرم : پوست
چمان : خرامان
چنان‌چون : بدان‌گونه که
چو گَرد : شتابان. گرد هم مانند باد نمادِ سرعت است.
چوب : کنایه از گرز
حریر : ابریشم
خَره : تل، انبوه
خَلیده : آزرده
خاک پیمودن : بر خاک بودن، ستایش کردن
خانه‌ی سور : طربخانه
خاییدن : به‌دندان گَزیدن
خسروی : شاهانه
خشت : نیزه‌ی کوتاه
خفتان : جامه‌ی جنگ
خمِ زین : قاچِ زین؛ برآمدگی جلوی زین
خم : حلقه (ی کمند)
خوار : سبک، بی زحمت
خوارخوار : بی‌اعتنا / با بی‌اعتنایی
خواسته : گنج، ثروت ، مال‌واموال، دارایی
خوان : سفره
خود/ترگ : کلاهخود
خیره : بیهوده، بی‌دلیل ، وامانده
خیره‌خیر : مات، ناتوان
دَرای : زنگ
دَم : نفس
دُژَم : خشمگین
دام : حیوانِ غیردرنده، اهلی یا وحشی
داوری : تحکّم، خودرٲیی
دد : حیوانِ درنده
در : دروازه
درست : کاملاً، بی‌تردید
درشتی : خشونت
درع : معربِ زره
درنگ : تعلل، کوتاهی ، تٲمل
درنگ کردن : ماندن
دژخیم : جلاد
دست : یک واحدِ کامل از هر چیز
دستبرد : دلیری
دستگاه : تسلط، دستیابی ، توانایی
دستوار : شایسته‌ی دست. کنایه از عصا.
دستوری : اجازه، فرمان
دشتوان : دشتبان
دشتی : وحشی، کوهی
دگرروز : روزِ دوم
دمِ جان : جانِ جان، نَفَسِ زندگی
دم : کام، دهان
دم زدن : درنگ کردن
دمان : درجا، یا شتابان
دوال : تسمه‌ی چرمی
دود : مایه‌ی تشبیه برای تندی و شتاب
دوروزه : راهِ دوروزه
ده‌ودو : دوازده
دیبَه : ابریشم
دیدار : چشم ، دیدن
دیر : زمانی طولانی
دیریاز : دیرگذر، طولانی
رَد : سر، بزرگ
رَسَن : ریسمان؛ دراینجا واحدِ طول است.
رُخشان : درخشان
رُست : سرزمین. از فعلِ رُستن
راست : مستقیم
راستی را : به‌راستی، یا، به‌خاطرِ راستیِ (اولاد).
رام : راضی، خرسند
رامش پذیرفتن : آسوده شدن
رامشگر : نوازنده و خواننده
راندن : اسب راندن
راه برگرفتن : به راه آمدن و آشتی کردن
راه بریدن : راه سپردن
راه دیدن : صلاح دیدن، شایسته دیدن
راه کردن بر کسی : بر او گذشتن
راه گذاشتن : راه طی کردن
راهجوی : طی‌کننده‌ی راه، راهنما
رای : نظر، تدبیر
رخساره زرد کردن : کنایه از خشمگین شدن
رخشان : درخشان
رخشنده : درخشنده
رده : صف
رده برکشیدن : صف کشیدن
رستخیز : غوغا
رنگ : نیرنگ و، آرایش
رنگ‌وبو : خُرمی و شادابی
رود : عود، ساز
رودساز : نوازنده
روزی‌دِه : مٲمورِ مالی پرداختِ حقوق
رویینه‌سُم : (اسبِ) دارای سُمی ازجنسِ “روی”. کنایه از استواری. مانندِ پولادسم.
رهگذر : جای عبور
رهی : بنده
ریچار : مربا یا ترشی
ریمَن : پلید، فریبکار
زخم : ضربه ، زخمه، یا صدا (ی ساز)
زدوده : صیقل‌داده‌شده، درخشان
زربفت : پارچه‌ی زری‌دوزی‌شده
زردروی : پریده‌رنگ، ترسیده
زمان جُستن : درنگ کردن
زنگی : زنگباری؛ سیاهپوست
زوپین : نیزه‌ی کوتاه
زی : به‌سویِ
زیبا : زیبنده
زینهار : امان
ژیان : خروشان، خشمگین
سَداندرسَد : سد فرسنگ در سد فرسنگ
سُرووَر : شاخدار
سِتُردن : مالیدن و قشو کردن
سِیُم‌ره : بارِ سوم
ساخته : مهیاشده ، آماده، زین‌کرده
ساز : راه‌ورَوش
ساز کردن : آماده شدن
سازونهاد : رسم، آیین
سبُک : زود
سبزبرگ : کنایه از درختِ زندگی
سبک : درجا، زود ، بی‌درنگ
ستوه آمدن : خسته و آزرده شدن ، ملول و دلتنگ شدن
سحاب : ابر
سخن : مطلب، ماجرا
سخن تنگ آمدن : شدت گرفتنِ کار
سر خاریدن : درنگ و تعلل کردن
سراپرده : خیمه
سراینده : شیهه‌کشنده یا به‌احتمالِ‌بیشتر فرمانبَر
سربه‌سر : سراسر، کاملاً
سردِرو : دروکننده‌ی سر
سردباد : آه
سرشک : قطره‌ی اشک
سرکش : دلیر
سرکشان : کنایه از ایرانیان
سنگ : سنگینی، وزن
شاخ : دست و بازو
شبگیر : سحر
شبه : شبق؛ سنگی سیاه
شدن : رفتن
شست خَم : به‌اندازه‌ی شست خمِ طناب
شکن : شکست
شگفتی : حیرت‌زده
شهر : کشور
شیرفش : مانندِ شیر، به‌کردارِ شیر
شیوان : آشفته و پریشان
صندوق : تابوت
طاس : جام
طوق : گردنبند
عنان : افسار؛ اینجا کنایه است از سوارکاری.
غریویدن : گریستن، زاری کردن
غمی : غمگین
فَورَدین : فروردین
فتراک : زین؛ ترک‌بند
فدی : فدا
فر : شکوه
فراز : بالا
فراز آمدن : نزدیک شدن، رسیدن
فربی‌سُرین : کپل٘‌پهن
فرخ : نیکو
فرخنده‌پی : خجسته یا، به‌شادمانی
فرسته : پیک
فزونی : غرور، زیاده‌خواهی ، حرص، آز
فسردن : پژمردن، یخ زدن
فسرده : سرد
فگنده : افتاده
قِرطاس : کاغذ
قار : قیر
کَرَّنای : سازِ بادی جنگی
کَرگ : کرگدن، استعاره از رخش
کَفته : شکافته
کُنام : آشیانه
کِهتر : کوچکتر؛ مجازاً “بنده”
کارِ بانشیب‌وفراز : کارِ دشوار و نامعلوم
کاستی : ناراستی
کتف : شانه
کش : که او را
کفت : کتف
کنارنگ : مرزبان، فرماندار، نگهبان
کوپال : گرز
کوشیدن : درآمدن، مشغول شدن به کاری
کوه‌کوه : کُپه‌کُپه
کیانی‌درخت : استعاره از پادشاهی ایران
گَنده : گندیده، سالخورده
گُرده‌گاه : قلوه‌گاه، کمرگاه
گُزاینده : گزنده
گُندآور : دلیر
گُندآوری : غرور، مَنیّت
گامزن : تندرو
گاودُم : شیپور
گاه : جایگاه، تختِ شاهی
گذاشتن : طی کردن
گرازنده : خرامنده
گران : سنگین
گراییدن : میل کردن
گرداندن : برگرداندن، گرفتن
گرم : سخت
گریغ : گریز
گزاردن : به‌جا آوردن، رساندن
گزارنده : به‌کارگیرنده
گزاریدن : به‌کار بردن
گشاده‌زوان : پرخاشگرانه
گشتن : منحرف شدن، عدول کردن
گشن : انبوه
گفت‌وگوی : چون‌وچرا، جروبحث ، بحث و اختلاف
گنج : کنایه از ثواب و پاداش
گوز : گردو
گوش مالیدن : گوش تیز کردن
گوینده : رجزخوان
مَرغزار : دشت
مَغان : ایرانیان
مُشکِ سیاه : کنایه از جوهر
ماندن : رها کردن، گذاشتن ، واماندن ، باقی گذاشتن
مرز : ناحیه، شهر
مست : خشمگین
مغاک : گودال یا، ژرفا
مغفر : کلاهخود
مکافات : جزا
مهد : کجاوه
میدان : جای بازی و ورزش
میسره : سمتِ چپِ سپاه
میل : واحدِ مسافت
میمنه : سمتِ راستِ سپاه
نِشاختن : نشاندن
نِمودن : نشان دادن
نابکار : بیهوده
نارسید : نابالغ
ناسازگار : بدنِشان، بداندام
نامِ بلند : بلندنامی
نآرمید : آرام نگرفت.
نبید : شراب
نخچیر : شکار
نخواهد نهفت : از یاد نبَرد.
نر : خشمناک، ترسناک، خشن. در شاهنامه بسیار با اژدها و دیو و جانورِ درنده می‌آید.
نژند : اندوهگین
نشاید : شایسته نیست.
نشیب و فراز : بالاوپایین، سختی‌وآسانی ، پستی و بلندی
نغز : دلکش ، نیکو
نگار : رخساره
نگین : نگینِ انگشترِ شاهی، که مُهرِ شاه بوده؛ همراهِ “کلاه” کنایه از پادشاهی‌‌ست.
نگین : نگینِ مُهرِ شاهی
نگین‌وکلاه : مهرِ انگشتری شاه و تاجِ او، که در کنارِ هم کنایه از پادشاهی‌اند.
نم : طراوت، باران
نماز بردن : به‌احترام خم شدن و تعظیم کردن. خودِ نماز هم از ریشه‌ی “نم” است یعنی خم شدن.
نمودن : نشان دادن
نواختن : مهربانی کردن
نوآیین : جوان
نوبه‌نو : یکی پس از دیگری، تازه‌به‌تازه
نوفیدن : غُرّیدن، به شور و جنبش درآمدن
نهنگ : استعاره از شمشیر
نهیب : ترس
نیارستن : جرات نکردن
نیلگون : مانندِ نیل، تیره
نیمروز : سیستان
نیو : دلیر، جنگجوی
وبال : سختی
هِزَبر : شیر
هِشتن : گذاشتن، رهاکردن
هراسان کردن : به خطر انداختن
هزبر : شیر
هزمان : هرزمان
هم : بااین‌وجود
هم اندر زمان : در همان‌زمان
همال : همتا
همان : همچنین
همایون : خجسته
همگروه : باهم
همیدون : به‌این‌سان
هنر : در شاهنامه در بیشتر جاها هنرِ جنگ است.
هنگ : زور، آهنگ
هور : خور، خورشید
هول‌جای : جای ترسناک
یارستن : جرات کردن
یاره : دستبند، بازوبند
یازان : گراینده؛ در اینجا مجازاً یعنی بلند.
یازیدن : آهنگِ چیزی کردن
یال : گردن، نشانه‌ی قدرت
یک زمان : مُدتی
یکایک : سراسر، کاملاً
یکباره : یک بار، یک دم ، سخت
یک‌به‌یک : یکی بعد از دیگری، کاملاً، دقیقاً
یکی تازه‌اندیشه افگند بُن : فکرِ تازه‌ای کرد.
یله : رها