در تکمیل معانی واژه ها و عبارت های این بخش، از منابع زیر استفاده شده است :
- لغتنامه دهخدا اثر علی‌اکبر دهخدا
- کتاب معجم شاهنامه اثر محمد بن رضا بن محمد علوی توسی
- کتاب واژه‌نامه شاهنامه اثر استاد جلال خالقی مطلق
- وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم : لینک وب سایت
- وب سایت و لغت نامه آنلاین آبادیس : لینک وب سایت
* سپاس ویژه از تیم اجرایی وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم، اگر الگوی اولیه و ایجاد لیستی از واژه ها که نیازمند معنی بود توسط این تیم ایجاد نشده بود، شاید راه اندازی این بخش در ویکی شاهنامه ماه ها به طول می انجامید.
از کران تا کران : از اول تا آخر، کاملاً
ازباد : به‌تندی
ازدر : برای، به‌خاطرِ، شایسته‌ی
افراز : فراز، بلندی؛ درمقابلِ “جوی” که کنایه است از گودال و پستی
افکنده : رانده‌شده، رهاشده
امید داشتن : چشم داشتن
انجمن : گروه
اندازه خاستن : به فکر افتادن، استدلال کردن
اندرآمدن : درآمدن، شروع کردن
اندرکشیدن : سپری شدن، سپری کردن
اندیشه : نظر، تدبیر
اندیشیدن : نگران بودن
اورنگ : تختِ شاهی
ایدر : اینجا
ایدون : اکنون
آبِ گرم : اشکِ سوزان
آبنوس : چوبی تیره
آرایش : آماده شدن برای جنگ
آشفته : به‌هیجان‌آمده، پُرشور ، بی‌قرار، نفس‌نفس‌زنان
آفرین : ستایش
آگنده : پُر، متضادِ کنده ، لبریز
آگنده : پُر، لبریز متضادِ “کنده”
آگنده‌یال : قوی‌گردن
آورد : جنگ، جای جنگ
آیینِ کیش : رسمِ دین
بَدنِشان : بخت‌برگشته
بَسودن : لمس کردن
بُروی : ابرو
بُنه : تدارکات
بِزر : زرین
باآفرین : قابلِ‌ستایش، شایسته
بادِ سرد : آه و افسوس
باره‌ی دست‌کش : اسبِ دست‌آموز
باز : واحد طول
باژ و ساو : باج‌وخراج
باسنگ : گرانمایه، سنجیده
باگُهر : نژاده
بامغز : هوشمندانه
بخش : پخش؛ پراکنده معانی دیگر “بخش” (از فعلِ بخشاییدن) تقسیم، بهره، سرنوشت
بدره : کیسه
بدکنش : بدکردار
بدنِشان : بدنام
بدنهان : بدذات
بر : سینه، آغوش ، محصول، فایده
برافروختن : روشن شدن
برآراستنِ (کار) : مهیا شدن
برآهیختن : بیرون کشیدن
بربط : رود، عود
برخاست گرد : گرد بلند کرد
بردَمیدن : برخاستن
برگرفتن : بلند کردن
برگستَوان : جنگ‌جامه‌ی اسب و فیل
برگشتن : غروب کردن، رو به غروب رفتن
برنشستن : سوارِ اسب شدن
بروی : ابرو
برین : بلند، متعالی
بسیچِ گذر کرد : آماده‌ی رفتن شد
بسیچیدن : طرحِ کاری را ریختن، آماده‌ی کاری شدن
بکردارِ نیل : کبود، دراثرِ فشرده شدن
بلندی : خودبزرگ‌بینی
بند : مشکل
بنه : توشه و آذوقه و اسباب سفر و لشکر
بودن : درنگ کردن
بوس : از عربیِ بٶس، سختی
بوم : سرزمین
به روی آمدن : رخ دادن
به‌روشن‌روان : هوشمندانه
بهره : یک‌سوم
به‌کردارِ بید : بی‌ثمر چون بید
به‌نوی : از نو، دوباره
بی‌اندوه : بی‌هراس، آسوده
بی‌بُن : بی‌انتها
بید : کوتاه شده‌ی “بوید”؛ باشید
بیکار : نیرنگ
بیم : کوتاه‌شده‌ی “بَویم”؛ باشیم
پَهلَو : شهر، پایتخت
پَهلَو : شهر، پایتخت؛ و دراصل پارت
پَی : پا
پَی بریدن : زدنِ رگِ پشتِ پای اسب
پُرآگنده : لبریز
پُردود : تیره
پاک : سرتاسر ، یکسره
پالهنگ : ریسمان یا تسمه‌ی افسارِ حیوانات
پای گسلیدن : پای کندن، رفتن
پای‌وپر : تاب‌وتوان، نیرو
پراندیشه : درفکر، نگران
پرخاشخر : جنگجو
پرداختن : خالی کردن
پردخته شدن : فارغ شدن
پرسیدن : احوال‌پرسی کردن، سلام کردن
پرنیان : ابریشمِ نقش‌ونگاردار
پسودن : لمس کردن، کنایه از نزدیک شدن
پشت : پشتیبان
پلنگینه : لباسی از پوستِ پلنگ، که همان ببرِبیانِ معروفِ رستم است
پناه : فعلِ امر از پناهیدن پناه بگیر
پندمند : پر از پند
پویان : شتابان
پوینده : رونده، دونده؛ کنایه از پیک
پوییدن : راه رفتن، دویدن و کنایه از سعی کردن
پهلوی : پهلوانی
پی : رگ و عصب
پی برداشتن : گام برداشتن، به راه افتادن
پیچیدن : از شدتِ خشم یا ناراحتی به خود پیچیدن
پیلوار : مانند پیل
تَذَرو : قرقاول
تَم : تاریکی و تیرگی چشم
تابناک : صفت‌ِبه‌جای‌اسمِ خورشید
تابیدن : تاب آوردن، تحمل کردن
تازی : عربی
تافتن : تابیدن؛ گرداندن
تاو : تاب، توان
ترکش : تیرکش، تیردان
تفت : در شاهنامه هم فعل است یعنی شتافت و هم قید یعنی شتابان
تگ آوردن : تاختن
تگاور : تیزپا
تل : کوه، بلندی
تندی :
توش : تاب‌وتوان
تیرگی : تاریکی
تیره : تاریک، نابینا
تیز : خشمگین ، به‌سرعت
تیز گشتن : عصبانی شدن
تیزچنگ : قوی
تیزدم : آه، ناشی از حیرت
تیغ : قُله
تیمار : اندوه
جَلَب : سنج یا، غوغا و هیاهو
جُستن : جست‌وجو کردن
جان‌رُبای : رباینده‌ی جان، جان‌ستان
جست‌وجوی : سماجت
جفت شدن : یار و همنشین شدن
جنگی : مردِ جنگی
جوش برآوردن : به شوروهیجان آمدن و فریاد کردن
جوینده : جنگجو
چامه : نغمه
چاهسار : چاه؛ جای زندگی دیوِ سپید
چپیره شدن : گرد آمدن، مهیا شدن
چرخِ خام : حلقه‌ی کمند
چرم : پوست
چمان : خرامان
چنان بُد : لفظی برای شروعِ قصه؛ روزی از روزها؛ اتفاقاً
چو گَرد : شتابان گرد هم مانند باد نمادِ سرعت است
حریر : ابریشم
خَره : تل، انبوه
خاک پیمودن : بر خاک بودن، ستایش کردن
خانه‌ی سور : طربخانه
خسروی : شاهانه
خشت : نیزه‌ی کوتاه
خمِ زین : قاچِ زین؛ برآمدگی جلوی زین
خم : حلقه (ی کمند)
خوار : سبک، بی زحمت
خواسته : مال‌واموال، دارایی ، گنج، ثروت
خوان : سفره
خود/ترگ : کلاهخود
خوی : اخلاق
خیره : بیهوده، بی‌دلیل ، سست، ناتوان ، مات و بی‌حس، وامانده
خیره‌خیر : مات، ناتوان ، با اکراه
دَرای : زنگ
دَم : نفس
داوری : تحکّم، خودرٲیی
در : دروازه
درست : کاملاً، بی‌تردید
درشتی : خشونت
درع : معربِ زره
درنگ : تعلل، کوتاهی ، تٲمل
درنگ کردن : ماندن
دژخیم : جلاد
دست : یک واحدِ کامل از هر چیز
دستگاه : تسلط، دستیابی ، توانایی
دستوار : شایسته‌ی دست کنایه از عصا
دستوری : اجازه، فرمان
دشتوان : دشتبان
دشتی : وحشی، کوهی
دگرروز : روزِ دوم
دمِ جان : جانِ جان، نَفَسِ زندگی
دم : کام، دهان
دم زدن : درنگ کردن
دمان : درجا، یا شتابان
دوال : تسمه‌ی چرمی
دود : مایه‌ی تشبیه برای تندی و شتاب
دوروزه : راهِ دوروزه
ده‌ودو : دوازده
دیبَه : ابریشم
دیدار : چشم ، دیدن
دیدن : توجه کردن، اهمیت دادن؛ در اینجا در عمل یعنی برداشتنِ (کمان)
دیر : زمانی طولانی
دیریاز : دراز، دیرگذر، طولانی
رَد : سر، بزرگ
رَسَن : ریسمان؛ دراینجا واحدِ طول است
رُست : سرزمین از فعلِ رُستن
راست : مستقیم
راستی را : به‌راستی، یا، به‌خاطرِ راستیِ (اولاد)
رام : راضی، خرسند
رامش پذیرفتن : آسوده شدن
رامشگر : نوازنده و خواننده
راندن : اسب راندن
راه برگرفتن : به راه آمدن و آشتی کردن
راه بریدن : راه سپردن
راه کردن بر کسی : بر او گذشتن
راه گذاشتن : راه طی کردن
راهجوی : طی‌کننده‌ی راه، راهنما
رای : نظر، تدبیر
رخساره زرد کردن : کنایه از خشمگین شدن
رخشان : درخشان
رخشنده : درخشنده
رده : صف
رستخیز : غوغا
رنگ : نیرنگ و، آرایش
رنگ‌وبو : خُرمی و شادابی
روان : نیروی اندیشمند و شناسنده در آدمی
رود : ساز (بربط)، نغمه‌وسرود، و نیز تارِ ساز
رودساز : نوازنده
روزی‌دِه : مٲمورِ مالی پرداختِ حقوق
رهگذر : جای عبور
رهی : بنده
ریچار : مربا یا ترشی
ریمَن : پلید، فریبکار
زخم : زخمه، یا صدا (ی ساز) ، ضربه
زدوده : صیقل‌داده‌شده، درخشان
زربفت : پارچه‌ی زری‌دوزی‌شده ، فرش یا پارچه‌ی زری‌دوزی‌شده
زردروی : پریده‌رنگ، ترسیده
زمان جُستن : درنگ کردن
زنگی : زنگباری؛ سیاهپوست
زوپین : نیزه‌ی کوتاه
زی : به‌سویِ ، سویِ
زیبا : زیبنده
زینهار : امان
ژیان : خروشان، خشمگین
سَداندرسَد : سد فرسنگ در سد فرسنگ
سُرووَر : شاخدار
سِتُردن : مالیدن و قشو کردن
سِیُم‌ره : بارِ سوم
ساخته : آماده، زین‌کرده ، مهیاشده
ساز کردن : آماده شدن
سبُک : زود
سبک : درجا، بی‌درنگ ، زود
سپهر : آسمان
ستاره : خیمه
ستوه آمدن : ملول و دلتنگ شدن
سحاب : ابر
سخن تنگ آمدن : شدت گرفتنِ کار
سر از بار افگندن : پایان دادن به زندگی
سر خاریدن : درنگ و تعلل کردن
سراپرده : خیمه
سربه‌سر : کاملاً، یکسره ، سراسر،
سردِرو : دروکننده‌ی سر
سردباد : آه
سرکش : دلیر
سرکشان : کنایه از ایرانیان
شاخ : دست و بازو
شبگیر : سحر
شبه : شبق؛ سنگی سیاه
شدن : رفتن
شست خَم : به‌اندازه‌ی شست خمِ طناب
شکن : شکست
شگفتی : حیرت‌زده ، متحیر
شمع : چراغ
شور : هراس
شهر : کشور
شیرفش : مانندِ شیر، به‌کردارِ شیر
شیوان : آشفته و پریشان
طاس : جام
طوق : گردنبند
عهد : حکمِ ولایت
غریو : خروش، زاری
غریوان : خروشان، ناله‌کنان
غریویدن : گریستن، زاری کردن
غمی : غمگین
فَورَدین : فروردین
فتراک : زین؛ ترک‌بند
فدی : فدا
فر : شکوه
فراز آمدن : نزدیک شدن، رسیدن
فربی‌سُرین : کپل٘‌پهن
فرخ : نیکو
فرخنده‌پی : خجسته یا، به‌شادمانی
فزایش گرفتن : افزودن، ادامه دادن
فزونی : حرص، آز ، غرور، زیاده‌خواهی
فسردن : پژمردن، یخ زدن
فسرده : سرد
فگنده : افتاده
قار : قیر
قلبگاه : مرکزِ سپاه، که معمولاً جای شاه است
کَرَّنای : سازِ بادی جنگی
کَفته : شکافته
کُنام : آشیانه
کِهتر : کوچکتر؛ مجازاً “بنده”
کارِ بانشیب‌وفراز : کارِ دشوار و نامعلوم
کاستی : ناراستی
کتف : شانه
کش : که او را
کفت : کتف
کنارنگ : مرزبان، فرماندار، نگهبان
کوپال : گرز
کوشیدن : جنگیدن، درآمدن، مشغول شدن به کاری
کوه‌کوه : کُپه‌کُپه
کیانی‌درخت : استعاره از پادشاهی ایران
گَنده : گندیده، سالخورده
گُندآور : دلیر
گُندآوری : غرور، مَنیّت
گامزن : تندرو
گاه : جایگاه، تختِ شاهی
گذاشتن : طی کردن ، رها کردن
گرازنده : خرامنده
گران : سنگین
گراییدن : میل کردن
گرداندن : برگرداندن، گرفتن
گرم : سخت
گریغ : گریز
گزاردن : به‌جا آوردن، رساندن
گزارنده : به‌کارگیرنده
گزاریدن : به‌کار بردن
گشاده‌زوان : پرخاشگرانه
گشن : انبوه
گفت‌وگوی : چون‌وچرا، جروبحث
گنج : کنایه از ثواب و پاداش
گوز : گردو
گوش مالیدن : گوش تیز کردن
گوینده : رجزخوان
مَرغزار : دشت
ماندن : رها کردن، باقی گذاشتن ، واماندن
مرز : ناحیه،کشور، شهر
مست : خشمگین
مغاک : گودال یا، ژرفا
مغفر : کلاهخود
مکافات : جزا
میدان : جای بازی و ورزش
میسره : سمتِ چپِ سپاه
میل : واحدِ مسافت
میمنه : سمتِ راستِ سپاه
نِشاختن : نشاندن
نِمودن : نشان دادن
نابکار : بیهوده
ناسازگار : بدنِشان، بداندام
نامِ بلند : بلندنامی
نآرمید : آرام نگرفت
نبید : شراب
نخچیر : شکار
نخواهد نهفت : از یاد نبَرد
نژند : اندوهگین
نشاید : شایسته نیست
نشیب و فراز : پستی و بلندی
نغز : دلکش ، نیکو
نگار : رخساره
نگین : نگینِ مُهرِ شاهی
نم : طراوت، باران
نمودن : نشان دادن
نواختن : مهربانی کردن
نوآیین : جوان
نوبه‌نو : یکی پس از دیگری، تازه‌به‌تازه
نوفیدن : غُرّیدن، به شور و جنبش درآمدن
نهنگ : استعاره از شمشیر
نهیب : ترس
نیارستن : جرات نکردن
نیلگون : مانندِ نیل، تیره
نیمروز : سیستان
نیو : دلیر، جنگجوی
وبال : سختی
هِزَبر : شیر
هِشتن : گذاشتن، رهاکردن
هراسان کردن : به خطر انداختن
هزبر : شیر
هزمان : هرزمان
هم : بااین‌وجود
هم اندر زمان : درهمان‌زمان، درهمان‌لحظه
همال : همتا
همان : همچنین
همایون : خجسته
همگروه : باهم
همیدون : به‌این‌سان
هنر : در شاهنامه در بیشتر جاها هنرِ جنگ است
هور : خور، خورشید
هول‌جای : جای ترسناک
یارستن : جرات کردن
یاره : دستبند، بازوبند
یازان : گراینده؛ در اینجا مجازاً یعنی بلند
یازیدن : آهنگِ چیزی کردن
یال : گردن، نشانه‌ی قدرت
یک زمان : مُدتی
یکایک : سراسر، کاملاً
یکباره : یک بار، یک دم
یک‌به‌یک : یکی بعد از دیگری، کاملاً، دقیقاً
یله : رها