عنوان : شاهنامه قاسمی
نام صاحب اثر: میرزا محمد قاسم (الحسینی) قاسمی گونابادی یا گنابادی
تاریخ نگارش: قرن نهم هجری
محل نگارش:
توضیحات اثر و صاحب اثر:
شاهنامه قاسمی یا شهنشاهنامه متشکل از دو منظومۀ است یکی شاهنامه ماضی: شهنامه ماضی یا اسماعیل نامه یا شاهنامه اسمعیل قسمت اول شاهنامه قاسمی است که در شرح سلطنت شاه اسماعیل صفوی، از ۹۰۹ تا ۹۳۰ هق تا ۹۴۰هق، یعنی تا ده سال پس از مرگ شاه اسماعیل، در ۴۳۰۰ بیت به دستور شاه تهماسب اول، پسر شاه اسماعیل، سروده شده است و دومی شاهنامه نواب عالی (اعلی): طهماسپ نامه یا شاه تهماسب نامه، که در تاریخ دوران شاه تهماسب، از ۹۳۰ هق تا سال ۹۶۷ هق وشرح وقایع، جنگها و پیروزی های او، در بحر متقارب و در ۵۰۰۰ بیت سروده شده و نسخه ای از آن در کتابخانه موزه بریتانیا موجود است؛ و به ویژه وقایع آن بر روابط شاه تهماسب با سلطان بایزید و سلطان سلیمان عثمانی مربوط می شود این دو شاهنامه همان است که بعضی از تذکرہ نویسان مجموع آنها را شهنشاهنامه نامیده و عدد بیت های آن را ۹۰۰۰ نوشته و گفته اند. شاهنامه قاسمی کاملا تحت تأثیر اسکندرنامه نظامی و سبک او، از جمله سرودن ساقی نامه هاست.
شاعر نیز این دو منظومه را یک «نامه» در دو دفتر قلمداد کرده و درباره این دو دفتر و شماره بیتهای آن گفته است :
چو در نامه کردم علم خامه را رقم بر دو دفتر زدم نامه را
پس از مدتی کاخترم داد کام یکی زان دو صیدم درآمد به دام
بود عقد این گوهر آبدار ز روی عدد چار باره هزار
بنابراین تعداد بیت های این دفتر نخستین ۴۰۰۰ است و اما درباره دفتر دوم از «نامه»ای که آغاز کرده و آرزوی تمام کردن آن را داشته، چنین گفته است:
گهرها که آورده ام در شمار شمارش بود پنج باره هزار
بدین گونه تعداد بیت های آن ۵۰۰۰ است.
در واقع شاهنامه قاسمی، یعنی هم شاهنامه ماضی و هم شاهنامه ناب عالی، تالی و ثانی تذکرۀ شاه تهماسب صفوی، به قلم شاه تهماسب اول است که وقایع زمان آغاز صفویان را به زبان شعر بیان کرده و در ضمن ذکر وقایع تاریخی، به پند و اندرز و بیان حقایق نیز پرداخته است. و به تقلید از فردوسی برای شاهنامه خویش، از وزن فعولن فعولن فعولن فعل (بحر متقارب مثمن محذوف) استفاده نموده است.
زندگینامه قاسمی گنابادی:
میرزا قاسم، یا میرزا محمد قاسم (الحسینی) قاسمی گونابادی یا گنابادی، یا جنابادی (جنابدی)، یا گون آبادی، متخلص به قاسمی (یا با نام مستعار قاسمی) فرزند میرسیدعبدالله حسینی، مشهور به امیر (میر) سید جنابزی، در سال ۹۳۰ ه ق احتمالا در گناباد (جنابد) خراسان در خاندان شریفی از سادات که مقام ریاست کلانتری شهر را به طور موروثی بر عهده داشتند، دیده به جهان گشود
وی این مقام را بعد از پدرش، که همیشه پیشوا و مقتدای آن ولایت بوده، به ارث برده بود؛ اما به برادرش، میرزا ابوالفتح واگذار کرد و زندگی اش را وقف فقر و فقرا نمود و به شاعری پرداخت مؤلف میخانه می نویسد: «ما میر مذکور با وجود بذل و سخا و کرم و علو شأن، دائم به مضمون بلاغت مشحون «الفقر فخری» عمل کرده، به طریقه ائمه – علیهم السلام – اوقات می گذراند و درویشی و فقر او زیاده از آن است که تعریف توان کرد»
او از سادات عصر شاه تهماسب صفوی است. در شعر و ادب شاگرد هاتفی، شاعر معروف، بود و در دانش عقلی، به ویژه ریاضی، از محضر غیاث الدین منصور دشتکی شیرازی (۹۰۰-۹۴۸ هق) بهره برد. او به مزید علم و عبادت و فهم و فراست از امثال و و اقران ممتاز و مستغنی بود و در شعر و عروض و معما سرآمد بود.
از مشاهیر قرن دهم و از جمله شاعرانی است که هر دو دوره تیموری و صفوی را درک کرده است. در آغاز قرن دهم از ملازمان شاه اسماعیل شد و مدتی از شاعران دربار او به شمار می رفت. او به دربار شاه تهماسب نیز راه یافت و دو مثنوی برای آنها سرود قاسمی شاعری معروف و به بلندی طبع موصوف بود و بیشتر اوقات در وادی مثنوی گویی می شتافت. همه قسم شعر را می سرود، اما در مثنوی سرآمد بود و بی تکلف، مدح گستری بیبدیل است و در این زمانه کسی مانند او مثنوی نسروده است.
قاسمی پس از مدتی، به سبب عدم دریافت صله از شاه تهماسب، از ملازمت او کناره جست و به نزد سلطان محمودخان، والی دیار بکر، رفت و منظومه ای به بحر متقارب، همان گونه که برای شاه اسماعیل و شاه تهماسب سروده بود، برای این سلطان در بیان جنگها و پیروزی هایش سرود. او سرانجام در سال ۹۸۲هق (یا ۹۴ ه.ق) در همان دیار غربت چشم از زندگی فروبست.
آثار او:قاسمی، بعد از هاتفی، استاد سلف خویش، سعی کرد وقایع زمان پرآشوب صفویان را به سبک داستان تاریخی به سلک نظم در آورد (اته ۱۳۵۱: ۶۳۹). در سخن قاسمی تأثیر مستقیم پیروان نظامی، به ویژه جامی و هاتفی، آشکار است. از ویژگی های مثنوی هایش، آوردن ابیات بسیار در توحید و ستایش پیامبر اکرم است، که البته در بنیاد همان است که نظامی و مقلدانش کرده اند. آشکار است که در عهد چیرگی تشیع، ستایش علی بن ابی طالب (ع) هم بر آنچه بود، افزوده می شد.
آثار او به ترتیب زمانی عبارتند از:
۱، شاهنامه ماضی: که شرح آن داده شد
. ۲. شاهنامه نواب عالی (اعلی): که شرح آن داده شد.
٣. شاهرخ نامه: مثنوی دیگری از قاسمی در بحر متقارب است شاهرخنامه درباره پادشاهی و جنگهای شاهرخ تیموری (۸۰۷۸۵۰هق / ۱۴۰۵۷م) و پادشاهی شاه تهماسب سروده شده و با مدح پادشاه صفوی آغاز می شود
۴. لیلی و مجنون: این منظومه نیز به نام شاه تهماسب در ۲۵۴۰ بیت به تقلید از لیلی و مجنون نظامی سروده شده است
- کارنامه یا چوگان نامه یا گوی و چوگان: قاسمی آن را به دستور شاه تهماسب، در وصف گوی بازی شاه اسماعیل، در سال ۹۴۷هق بر وزن لیلی و مجنون نظامی در ۱۵۰۰ بیت در مدت سه هفته سروده است
۶ خسرو و شیرین: این منظومه به نام سام میرزا، پسر شاه اسماعیل، در ۳۰۰۰ بیت در سال ۹۵۰ هق سروده شده است.
۷. زبده الأشعار: منظومه حکمی و عرفانی است که به وزن و تقلید از مخزن الاسرار نظامی در ۴۵۰۰ بیت سروده شده است.
۸ ساقی نامه ها: قاسمی ساقی نامه های بسیاری را در خلال شاهنامه های خویش سروده است که برخی از آنها به نامهای شاه ستاره سپاه، خواجه حبیب الله وزیر و جمجاه دین پناه است.
. البته از او عمله الأشعار (در وصف کعبه و مدینه)، عاشق و معشوق، خلاصه الاشعار، غزلیات، رباعیات و تک بیتی هایی هم به جا مانده است.