نام مکان جغرافیایی در شاهنامه : مای
نام فعلی مکان جغرافیایی : نامعلوم احتمالا منطقه ای در شمال پاکستان کنونی
نام های دیگر مکان جغرافیایی در شاهنامه: مایمرغ، مای مرغ
شرح مکان جغرافیایی:
مای / مایمرغ / مای مرغ مای و مرغ در شاهنامه از دو مکان جداگانه به نام های مای و مرغ یا مایمرغ نام برده شده که یکی دهکدهای واقع در ساحل راست جیحون و نزدیک قرب بوده است و دیگری شهرکی در شرق شهر سمرقند از مایمرغ یا مای مرغ که دهکده ای در ساحل راست جیحون و همجوار قرب به محاذات شهر آموی بوده تنها یک بار در پادشاهی بهرام گور یاد شده است؛ بدین شرح که گوید چون خاقان به مرو حمله کرد بهرام گور شتابان خود را به نزدیکی مرو رساند و در محل شهرک کشمیهن بر خاقان شبیخون زد و او را شکست داد و آواره کرد. بعد هم در پی او رو سوی بخارا نهاد و با رسیدن به شهر آموی از آب جیحون و ریگ فرب گذشت و در محل مای و مرغ یا مای مرغ به بقیه لشکر خاقان یورش آورد.
از این ابیات به وضوح برمی آید که این مای و مرغ در کنار جیحون و نام صحیح آن هم باید مایمرغ باشد نه مای و مرغ چون دیگران آن را مای مرغ یا مایمرغ خوانده و نوشته اند از جمله در ترجمه تاریخ یمینی محل دفن امیر منتصر سامانی مقتول (۳۹۵) دیه مای مرغ خوانده شده است جرفاد قانی جغرافیدانان سده چهارم هم مایمرغ را دهی از توابع بخارا در یک منزلی نسف (نخشب) معرفی کرده اند.
از این شهر تا دوره مغول در متون نام برده شده اما بعداً دیگر خبری از آن نیامده است محل آن در کشور ازبکستان واقع است. بجز دهکده مایمرغ کنار جیحون یک شهرک مایمرغ یا مای مرغ هم در شرق سمرقند بوده که در شاهنامه از آن تنها یک بار در پادشاهی انوشیروان نام برده شده است. در آن زمان که تمامی ماوراء النهر و سغد ولایات میان جیحون و سیحون (گل زریون) در اختیار هپتالیان یا هیتال بود و ولایات ورای سیحون از آن خاقان چین، چون هپتالیان هدایایی را که خاقان برای انوشیروان فرستاده بود غارت کردند خاقان از چین به قجقار باشی راند و از آنجا هم به رود برک در ولایت چاچ آمد. غاتفر هپتالی هم سپاهیان بلخ و شگنان و غیره را جمع کرد و به مایمرغ برد
اصطخری با ضبط «مایمرغ» آن را از آبادترین روستاهای سمرقند در جوار روستای درغم خوانده است. ابن حوقل هم ضمن ذکر همین مطالب مایمرغ را محل استقرار اخشید حاکم سمرقند معرفی کرده است بنابراین محل جنگ خاقان چین و هپتالیان مایمرغ سمرقند در نزدیکی قطوان بوده است و نه دهکده مایمرغ کنار جیحون به گزارش راوندی محل جنگ سلطان سنجر با ترکان قراختایی در سال ۵۳۶ ق نیز همین مایمرغ سمرقند بوده است.
علاوه بر این ها مای و مرغ دیگری هم در غرب هندوستان حدود پاکستان کنونی وجود داشته که ظاهراً دو شهر همسایه یا نزدیک به هم بودهاند. نام مای اولین بار در داستان منوچهر آمده است وقتی وی زال را مورد تفقد قرار میدهد و عهد نو مینویسد این ولایات را به او می سپرد
ذکر نام مای و مرغ در کنار کاول یا کابل و دنبر یا دنپور جلال آباد کنونی در شرق کابل نشان میدهد که مرغ و مای در غرب هند قرار داشته اند. پس از داستان منوچهر باز در داستان کاموس کشانی این مطلب آمده است
آخرین بار هم در پادشاهی انوشیروان نام این دو جای ضمن جنگ دو برادر شاهزاده هندی به نام های طلخند و گو که منجر به ابداع بازی شطرنج شده، آمده است
از مجموع آنچه گذشت تنها معلوم میشود که مای و مرغ دو شهر یا خرده ولایت هند به بزرگی کابل و قنوج و دنبر و کشمیر بوده.اند بیش از این اطلاعی از مای و مرغ هند نیست الا آن که مردم شهر مای به جادوگری هم شهرت داشته اند و بدان سبب نام این شهر در ادبیات فارسی چندین بار آمده است چنان که دکتر یاحقی در فرهنگ اساطیر ذیل مای نوشته است شهری در هند است که مردم آن مانند بابل به سحر و جادو مشهور بودهاند و ظاهراً همان “مؤو” است. نام این شهر به همین صفت در شعر فارسی کاملاً شناخته است
دکتر خالقی دربارۀ دنبر و مرغ و مای نوشته است این سه سرزمین یا شهر که در چند جای دیگر شاهنامه نیز با هم آمده اند جاهایی در هندوستان گمان رفته اند. از این سه، دنبر باید همان دنپور در هندوستان و خاور افغانستان باشد. مرغ همان مرو است (!) و مای همان ماه و ماد در شمال باختری ایران است (!) ولی شاید در زمان های کهن تر به شمال خاوری ایران گفته میشده»
البته مرغ نمی تواند همان مرو ،باشد چون مرو با هند فاصلۀ بسیاری دارد و در شاهنامه از آن با عنوان خود مرو یاد شده است. مای هم قطعاً نمی تواند سرزمین ماد ایران باشد چون گذشته از آنچه دکتر یاحقی ،گفته در داستان طلخند و گو آمده است که پدر طلخند نیز «مای» نام داشته که حتماً نامش را از شهر های هند گرفته یا برعکس نام وی را بر آن نهاده.اند دیگر این که چند مای دیگر هم در ایران شرقی مایمرغ جیحون و مایمرغ سمرقند وجود داشته است که چنان که آمد.