در تکمیل معانی واژه ها و عبارت های این بخش، از منابع زیر استفاده شده است :
- لغتنامه دهخدا اثر علی‌اکبر دهخدا
- کتاب معجم شاهنامه اثر محمد بن رضا بن محمد علوی توسی
- کتاب واژه‌نامه شاهنامه اثر استاد جلال خالقی مطلق
- وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم : لینک وب سایت
- وب سایت و لغت نامه آنلاین آبادیس : لینک وب سایت
* سپاس ویژه از تیم اجرایی وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم، اگر الگوی اولیه و ایجاد لیستی از واژه ها که نیازمند معنی بود توسط این تیم ایجاد نشده بود، شاید راه اندازی این بخش در ویکی شاهنامه ماه ها به طول می انجامید.
ابا : با
ارج : قدر، مرتبه
ارسطالیس : ارسطو
ازپس : پشت
ازدرِ : شایسته‌ی، برای
اسپ‌افکن : افکننده‌ی اسب؛ کنایه از پهلوان و دلیر
افروزش : فروغ، این‌جا یعنی ستایش
افسر : تاج؛ این‌جا کنایه از بزرگ و شهره
افگندن : انداختن؛ کُشتن
انجمن : جمع، مردم یا بزرگان
اندازه : مقیاس
اندرآمدن : پایین آمدن
اندرز : وصیت
ایران : در این‌جا منظور پایتخت یا بخشِ غربیِ ایران است.
ایزد : یزدان، خدا
ایوان : کاخ، دربار
آبادبوم : زمینِ آباد و نیز صفتِ سرزمین‌های ایران و روم
آراستن : زیور و زینت دادن؛ تازه کردن
آرزو : دلخواه؛ قصد
آزاده : آزاد یا ایرانی
آسان : درست، روبه‌راه
آفرین : تحسین، درود
آفرین خواندن : ستودن
آفرین گستریدن : ستودن
آلات : اسباب و وسایلِ جنگ
آواز : آوا، صدا
آوردگاه : میدانِ جنگ
آویختن : جنگیدن
آهنگ : قصد
آیین : رسم‌وراه
بَوی : باشی.
بُد : بود.
بُدند : بودند.
بُرده : غنیمت‌برده، غنیمتی
بادپا : تیزپا چون باد
بادستگاه : بااعتبار، محترم
بارگاه : دربار
باره گذاشتن : از اسب پیاده شدن
بازداشتن : دور کردن
بازگشتن : برگشتن، دور شدن و نیز فرمان نبردن
باژ : باج
باژ و ساو : باج
باژخواه : باج‌خواه؛ مأمورِ ستاندنِ باج
بالا : اندام، تنومندی
بانگ : فریاد
ببینیم فرجام تا چون بود / که :
بپوشید : پوشاند یا پوشیده شد.
بتّر : بدتر
بخش : بذل‌‌وبخشش
بد : بدی
بدان : درباره‌ی آن
بدآیین : طبقِ آیین و رسم‌وراه
بدخواه : بداندیش، دشمن
بدره : کیسه‌ی سکه
بدسگال : بدخواه، دشمن
بدکنش : بدکردار
بدگمان : دشمن؛ در این‌جا منظور اسکندر است.
بر : زمین یا حاصل
بر گاه نشستن : بر تخت نشستن؛ پادشاه شدن
برافگندن : به‌راه انداختن، فرستادن
برانگیختن : ازجا کندن؛ به‌راه انداختن
برآشفتن : خشمگین شدن
برسانِ باد : تیز و تند چون باد
برشمردن : تشریح کردن، گفتن
برگاشتن : برگشتن یا برگرداندن
برگراییدن : سنجیدن، برآورد کردن
برگرفتن : به‌راه انداختن، سپاه بردن، لشکرکشی کردن
برگستوان : پوششِ جنگیِ فیل یا اسب یا سوارش
برنا : جوان
بروبوم : سرزمین
بزمگاه : مجلسِ جشن و طرب
بسی : بسیار
بلند : عظیم، پرطنین
بلنداختر : خوش‌اقبال
بنه : تدارکات، تجهیزات
بنیاد : کنایه از خان‌ومان و زندگی
بوس : بؤس؛ تنگی و سختی
بوم : سرزمین
بوم‌وبر : سرزمین
به‌زار : زارمندانه، دردمندانه
به‌زاری خروشیدن اندرگرفت : زار نالید.
به‌کردارِ : مانندِ
به‌کردارِ کشتی : (تند و سریع) چون کشتی
به‌مشت آوردن : در دست گرفتن، فتح کردن
به‌نام : باافتخار، مفتخرانه
به‌نو : تازه‌به‌تازه، همیشه
به‌ویژه : مخصوصاً
بی‌آرام : بی‌قرار، پرهیجان
بیدار : هشیار، آگاه
بیداردل : هشیار، آگاه
بیم : ترس
پادافره : مجازات
پادشاهی : قلمرو
پاسخ آراستن : پاسخ دادن
پاک : کاملاً
پاک‌تن : پاک
پاک‌رای : خوش‌فکر
پالای : اسب
پدرام : به‌آرام، خوش
پذیرنده : نیوشنده، گوش‌کننده
پذیره شدن : به‌استقبال رفتن
پرخاشجو : جنگجو، جنگ‌خواه
پرخاشجوی : جنگی، درحالِ جنگ
پرخروش : بی‌قرار
پرده‌سرای : خیمه‌گاه
پرستنده : خدمتکار و در این‌جا کنیز و مطلقاّ دختر
پرسیدن : احوال‌پرسی کردن
پسند آمدن : پسندیدن، خوش آمدن
پشت به پشت آوردن : حمایت کردن از هم
پناهیدن : شکلِ قدیمیِ پناه بردن
پوشیدگان : زنان
پوشیده‌رویان : زنان
پهلو : پهلوان یا شهر
پهلوی : پهلوانی یا شاهانه
پیروزگر : پیروز؛ خدا
پیش : جلو
پیش خواندن : فرا خواندن
پیش‌باز آمدن : به‌استقبال رفتن
پیغاره : سرزنش
پیمان : عهد، شاهی
پیوند : خویش، بستگان
تاج‌وتخت : پادشاهی
تاجور : تاجدار؛ شاه
تازه کردن : نو کردن
تام : کامل، دقیق
تخت و کلاه : مجاز از پادشاهی
تخت‌وکلاه : تاج و تختِ شاهی؛ کنایه از پادشاهی
ترجمان : مترجم
تند : پرخاشگر
تو او را به‌تن زیردستی نمای / :
توراست : ازآنِ توست.
تیز : دانا، هشیار
تیغ : شمشیر
جامه : لباس
جان کشیدن : جان به‌در بردن
جاویدخواب : کنایه از مرگ
جای : جای یا جایگاه و تخت
جایگاه : جای نشست
جفاپیشه : ستمکار، بدخواه
جمبیدن : به‌راه افتادن
جنگاور : جنگی، دلیر
جوشن : زره با تکه‌های فلز
جهانجوی : خواهنده‌ی جهان؛ شاه
جهاندار : مالک یا نگهبانِ جهان؛ شاه
جهان‌داور : خدای جهان
جهاندیده : باتجربه
جهانگیر : جهان‌خواه، فاتحِ جهان
چرخِ گردان : آسمان/دنیای گردنده
چرخ : آسمان
چماننده‌پای : پیاده
چنان بُد : ازقضا، روزی
چندان : بسیار
چندی : مدتی
چنگ : دست؛ کنایه از نیروی دست
چو باد : به‌سرعتِ باد
چهر : چهره
چیز : غنیمت، مال‌ودارایی
خاستن : بلند شدن
خاقان : بغپور؛ شاهِ چین
خداوندِ هوش : صاحبِ دانایی؛ دانا
خرامان : شتابان
خرامیدن : شتافتن، رفتن
خروش : ولوله
خسته : زخمی
خسروپرست : شاه‌دوست، بنده‌ی مخلص
خسروی : شاهانه
خفتان : لباسِ جنگ
خواستن : خواستگاری
خواندن : فرا خواندن
خواهنده : سائل، نیازمند
خور : خوردن و بهره‌مندی از نعمت‌ها
خوشگوار : خوشمزه
خون : خونابه، اشک
خونین‌سرشک : خونابه، اشک
خیمه : چادر
داد : دادگر
داد جستن : پیِ عدل‌وانصاف بودن
داد دادن : به‌انصاف رفتار کردن
داستان : مَثَل
داغ و درد : سوز، ناله
دانش‌پذیر : خردمند
داننده : دانشمند، خردمند
دبیر : نویسنده، کاتب
دخمه : گور
در شگفتی ماندن : شگفت‌زده شدن
درای : زنگ
درزمان : فوراً
درفش : پرچم
درگاه : دربار
درم : درهم؛ سکه‌ی نقره
درنگ : مکث، ماندن
درویدن : درو کردن
درویش : بی‌چیز، فقیر
دستور : وزیر
دشنه : خنجر
دل : دل‌وجرئت، دلیری
دل‌گشای : مایه‌ی گشایش و آسایشِ دل
دلیر : دلیرانه
دمان : تازان
دوروی : دو سمتِ جنگ
دوش : دیشب
دهلیز : راهرو
دهنده : مِی‌دهنده؛ ساقی
دیبا : ابریشم
دیدار : چشم
دیدگان سپید شدن : کنایه از نابینا شدن
دیده : چشم
دینار : سکه‌ی طلا
دین‌فروزنده : مایه‌ی روشنیِ دین
دیهیم : تاج
رادی : بزرگی
راستی : درستکاری
راغ : دامنه‌ی کوه یا مَجاز از خودِ کوه
رامشگر : نوازنده و خواننده
راندن : حرف زدن
رای : عزم
رزمگاه : میدانِ جنگ
رسول : پیک، فرستاده
رسولی : پیغام‌بری
روا : شایسته، درست
روان : جان
روز برگشته شدن : بدروزگار و بدبخت شدن
روزبه : بهروز
روزگار : روز، وقت
روزی دادن : مزدِ سپاهیان را دادن
روشن : پاک
روشن‌دل : آگاه
روشن‌روان : هشیار، دانا
رومی : اشاره به اسکندر
رهنمای : کنایه از شاه
ز : شاملِ
ز بس ناله‌ی بوق و :
ز دل : از تهِ دل، عمیق
زار : به‌زاری، خوار، با تحقیر
زرنگار : زری‌دوزی شده یا آراسته با طلا
زمان و زمین : کنایه از همه‌چیز و همه‌کس
زمانه : روزگار
زندواُست : اوستا؛ کتابِ زردشتیان
زوان برگشادن : حرف زدن
زیردست : فرمانبَر، سرباز
زیردستی : بندگی
زیرگاه : کرسی، صندلی
زین‌نشان : این‌سان، این‌گونه
زینهار : امان
زینهاری : به‌زینهار، امان‌خواه، پناهنده
ساختن : راه آمدن، پیمان کردن
ساز : تجهیزات و بنه‌ی سپاه
سالارِ نو : پادشاهِ تازه؛ اشاره به اسکندر
سالار : سپهسالار، شاه
سالارفش : سالارکردار، سالار
سبک : به‌آسانی و مخفیانه
سپه برگرفتن : سپاه به‌راه انداختن
سپهبد : شاه، فرمانده؛ این‌جا اسکندر
ستام : افسار
ستدن : ستاندن؛ گرفتن
ستودان : استخوان‌دان، دخمه، گور
سخن : ماجرا
سخن گفتن :
سخنگوی : خوش‌سخن، چرب‌زبان
سر : آغاز، ابتدا
سر آمدن : تمام شدن
سر برزدن : بالا آمدن؛ طلوع کردن
سر پیچیدن : سرپیچی کردن
سر و افسر : سر و تاج؛ کنایه از خودِ شخص
سراسر : کاملاً
سران : بزرگان، افراد
سربه‌سر : کاملاً، دقیقاً
سرتاسر : کاملاً، باجزئیات
سرشک : اشک
سکندر نه زین‌مایه دارد خِرد / :
سلیح : سلاح
سودمند : مفید
سور : جشن، خوشی
شاخ : پیشانی، اندام
شادان‌دل : شاد، خرسند
شادکام : شاد
شارستان : شهر
شاه‌فش : شاهوار
شاهوار : خسروی، شاهانه
شبستان : اندرونی، حرم‌سرا
شبگیر : سحرگاه
شکسته‌دل : بی‌دل‌وجرئت، ناامید
شکن : شکست
شمار برگفتن : شمردن، آمار گرفتن
شوربخت : بدبخت
شهر : کشور
شهرگیر : جهانگیر، فاتح
شهریار : شاه
طوق : گردن‌بند
عَو : صدای فریاد و هلهله
عو : بانگ، خروش
غمی : غمگین، اندیشناک
غنودن : خوابیدن، استراحت کردن
فَر : شکوه
فدی : فدا
فر : شُکوه
فراز : بالا؛ آسانی
فراز آمدن : نزدیک شدن، رسیدن
فرجام : نهایت
فرخ : خجسته
فرزانه : خردمند، هشیار، کاربلد
فرو ماندن : شگفت‌زده شدن
فرهی : بزرگی، شُکوه
فریادرس : یاور، یار
فزون : بیش‌تر؛ بادقت‌تر
فور : نامِ شاهانِ هند
فوران‌نژاد : از نژادِ شاهانِ هند
قیصر : نامِ شاهانِ روم
کُشتن : کشته شدن
کار : قصه، ماجرا
کار تنگ شدن : خراب شدنِ اوضاع
کاردان : کاربلد، بزرگ
کاردیده : باتجربه، کاربلد
کافور : ماده‌ی معدنیِ خوش‌بو
کآباد بید : آباد و سرخوش باشید.
کجا : که
کرانه : نهایت، ته
کردگار : آفریدگار
کردن : ساختن
کرده : کار
کف : دست
کلاه : تاج
کمر : کمربند
کمر بستن : آماده شدن
کوپال : گرز
کوس : طبلِ بزرگِ جنگ
که : زیرا
کهتر : کوچک‌تر
کیان : شاهان
کین : کینه
کینه‌کش : کینه‌خواه، انتقام‌جو
کیی : کیانی، شاهانه
کیی‌تاجِ فخر : تاجِ پرافتخارِ شاهی
گُرد : دلیر، پهلوان
گُرم : درد، گداز، اندوه
گاه : تخت
گذشته‌سخن : ماجراهای اتفاق‌افتاده
گر : یا
گران : سنگین
گرانمایه : اصیل، قیمتی
گرایدون : اگر
گرد : پهلوان
گرد کردن : جمع کردن
گرداندن : برگرداندن، دور کردن
گردنکش : جنگی، بزرگ
گرفتار : اسیر
گریزان : درحالِ فرار
گزند : آسیب
گزند : آسیب
گزین کردن : برگزیدن
گسترده‌کام : کام‌روا
گم‌کرده‌راه : گمراه
گنج : گنجینه، خزانه
گنجور : خزانه‌دار
گنداور : دلیر
گوشوار : گوشواره
گوهر : جواهر
گهر : جواهر
لابه : خواهش، زاری
لبان‌ناچر : گرسنه
لشکر آراستن : چیدن و آماده کردنِ لشگر
لشکر راندن : لشگر بردن؛ به‌جنگ رفتن
ما را چه آمد از اختر به‌سر : بخت چه بر سرِ ما آورد.
ماتم : اندوه
ماننده : مانند، شبیه
مجلس آراستن : مجلسِ بزم و خوشی آماده کردن
مردِ سنگ : انسانِ گرانمایه و فرزانه
مرز : ناحیه
مرزوبوم : سرزمینِ آباد؛ اشاره به سرزمینِ روم
مستمند : بیچاره، بی‌چیز
مشک : ماده‌ای خوش‌بو از شکمِ آهو
مگری : گریه مکن.
من ایدون گمانم : این‌گونه خیال می‌کنم.
موبد : مقامِ روحانی
مهان : بزرگان
مهتر : بزرگ، والامقام
مهد : کجاوه
مهین : کوچک‌تر
ناامید شدن : دل بریدن
ناگهان : درجا، بی‌تأمل
نام کردن : نام‌گذاری کردن
نامبردار : نامدار
نامدار : مهتر، بزرگ
نامور : بزرگ
نامی : شهره
نبد : نبود.
نزدیک : نزد
نزدیک‌ودور : کنایه از همه‌جا، هیچ‌جا
نژاد : تخمه؛ شاید اشاره به جوانان یا زنان
نشستنگه : جای یا آیینِ نشستن
نشیب : پایین؛ سختی
نگاه کردن : دقت کردن
نگون : سرنگون، واژگون
نگه داشتن : بازداشت کردن
نماینده‌راه : راهنما، کاردان
نواختن : مهربانی کردن
نهان : پنهانی
نهیب : ترس، بیم
نیا : پدربزرگ
نیاگان : اجداد
نیام : غلافِ شمشیر
نیکخواه : خیرخواه؛ دوستدار
نیکدل : خوش‌دل، خوش‌نیت
نیک‌نام : خوش‌نام
نیکوی : خوبی
هم : هم‌چنین
همان : هم‌چنین
همانا : قطعاً
هم‌اندرزمان : درهمان‌زمان؛ درجا
همان‌گه : تا، به‌محضِ، درجا
هم‌چنان : به‌همان‌ترتیب
هم‌چنین : نیز، به‌همین‌ترتیب
هم‌درزمان : درهمان‌زمان؛ درجا
همه : همگی یا کاملاً
همی‌رفت : می‌رفتند.
همین : هم‌چنین
هوش به‌دل داشتن : هشیار بودن
هوی‌هوی : زاری
هیون : شتر و مَجاز از پیک
یاد کردن : گفتن
یارمند : یاریگر، کمک
یاره : دست‌بند یا گردن‌بند
یزدان : خدا
یکسر : همگی، کاملاً
یکی : یک بار، قدری