در تکمیل معانی واژه ها و عبارت های این بخش، از منابع زیر استفاده شده است :
- لغتنامه دهخدا اثر علی‌اکبر دهخدا
- کتاب معجم شاهنامه اثر محمد بن رضا بن محمد علوی توسی
- کتاب واژه‌نامه شاهنامه اثر استاد جلال خالقی مطلق
- وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم : لینک وب سایت
- وب سایت و لغت نامه آنلاین آبادیس : لینک وب سایت
* سپاس ویژه از تیم اجرایی وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم، اگر الگوی اولیه و ایجاد لیستی از واژه ها که نیازمند معنی بود توسط این تیم ایجاد نشده بود، شاید راه اندازی این بخش در ویکی شاهنامه ماه ها به طول می انجامید.
اوی : خود
آهو : عیب
بُسَّد : مرجان، کنایه از لب سرخ
بُسّد : مرجان
بالا : قدوقامت
بام : صبحگاه
بخش : تقدیر
بدآیین : مطابق آیین و تشریفات
برز : بلند
برنشاند : بر اسب سوار کرد
برومند : میوه‌دار
بستان : کنایه از شبستان و اندرونی کاخ مهراب
بسیچیدن : مهیا شدن، تدبیر کردن
بغپور : پورِ بغ، پسرِ خدا صفت شاهان چین
بفراخت یال : گردن راست کرد گردن کشید
بوم : زمینه
بید : باشید
بی‌کیار : شتابان
پالای : اسب یدک
پای‌بند : خلخال
پرداختن : تهی کردن
پرداختن‌دل : خالی کردن دل
پرسیدن : درمعنی احوال‌پرسی کردن در شاهنامه بسیار به کار می‌رود
پلنگ : استعاره‌ی اسب در سرعت و قدرت
پیکار : در اینجا یعنی پرخاش؛ گفتار خام و پرخاشتان ارزش شنیدن نداشت
پیکر : نقش
تازنان : به‌زودی
توز : پوست درخت خدنگ که پوشش کمان بوده
تیغ : قله، چکاد
جادو : در اینجا استعاره از چشم
چاره : در اینجا هم چون اغلب جاها در شاهنامه معنی نیرنگ و جادو می‌دهد
چرمه : اسب
چمیدن : خرامیدن در اینجا یعنی زندگی کردن
خِنگ : سفید
خام : خالص
خشینسار : ترکیبی از خشین یعنی کبود، و سار یعنی سر؛ نوعی مرغابی
خواسته : گنج و دارایی
خوشاب : مروارید، و همینطور درخشان
داستان : قضیه، موضوع
داوری : ستیزه، لجبازی
درای : زنگ
دژم : خشمگین
دم زدن : ایستادن و نفس تازه کردن
دمان : شتابان
رامش بردن : آرام گرفتن
ردی : لباس
رود : سازی زهی و به‌معنی مطلق ساز و نغمه هم به کار رفته
رودبار : کنار رود، و همینطور مطلقا خودِ رود
ریدک : غلام‌بچه
ریژ : آرزو
زربفت : زربافت، زری‌دوزی‌شده
زینهار : امانت، درامان
سُفت : شانه
ساج : درختی بلند
سارا : خالص
سالار ِ بار : مامور تشریفات کاخ از او بعدتر بیشتر خواهیم گفت
سپنج : موقت؛ سرای سپنج
ستاره‌شمر : ستاره‌شمار منجم
سترگ : درشت، نیرومند
سرافشان : دورکننده‌ی سرها از تن‌ها، کنایه از جنگاوری
عمود : گرز سنگین
فراز : بالا
کاربند : عمل‌کننده
کلاه : کنایه از تاج
کمر بستن : جامه و سلاح جنگ پوشیدن
کنار : دامن
کنام : آشیانه
گرازان : خرامان
گراییدن : روی آوردن، دست زدن (به کاری)
گسترده‌کام : کامیاب، کامروا
گندآوری : پهلوانی
معصفر : سرخ از عُصفُر که گیاهی‌ست سرخ‌رنگ
نخچیر : شکار
نشانی : انگشت‌نما
نگار : تصویر و نقاشی (های رزم و بزم بر دیوارها)
نوان : نالان
نیل : گَرد آبی‌رنگ از درختی به‌همین نام؛ کوهِ نیل
وشّی : سرخ دراصل پارچه‌ی ابریشم سرخ منسوب به شهر وش
هُمام : (عربی) دلیر
هال : آرامش، شکیب
یاره : بازوبند
اَورنگ : تخت شاهی
اندرآگنده : پُرشده
اندیشه : نگرانی
اورنگ : تخت شاهی
ای شگفت : چه شگفت، عجب
ایدر : اینجا
ایدون : اینچنین
ایوان : کاخ
آب : آبرو
آبدار : چون آب روشن و درخشان
آبداری : تروتازگی
آراسته : مهیا، آماده
آرام : خانه، یا آرامش
آرزو سپردن : برآوردن آرزو
آز : عشق
آزده : برآمده، برجسته
آزرمجوی : مهربان
آگندن : پر شدن، پر کردن متضاد کندن
آگنده : پُر، لبریز متضاد “کَنده”
آهو : عیب، نقص
آیین : آذین
بَدنشان : کریه، نامبارک
بَرومند : باردار
بَگماز : (ترکی) هم شراب و هم شراب خوردن
بَوِشن : اسم مصدر از بودن؛ تقدیر
بَوش : بودن، تقدیر
بُرزبالا : بلنداندام
بُرزین : آتشکده‌ی برزین‌مهر
بُش : یال اسب
بُود : باشد
بِنَو : فعل امر از مصدر نویدن به‌معنی نالیدن
باد : هیچ‌وپوچ
بار دادن : راه دادن، اجازه‌ی ملاقات دادن ، به حضور پذیرفتن
باره : اسب
باز : واحد طول
باشگونه : واژگونه، سرنگون
بال برآوردن : گردن افراشتن، سر بلند کردن
بالا : قامت
بامین : روشن، روشنایی در اینجا یعنی مشرق
ببود : بشد
بت‌آرای : آراینده‌ی بت، صورتگر
بخش منوچهر :
بدِ بدگمان : بدی دشمن
بدان سر : جهان دیگر
بدسگال : بداندیشه، بدخواه
بدگمان : بداندیشه، دشمن
بر : بار، محصول
برافگندن : روانه کردن
برانگیختن : فرستادن
برآورد : پروراند
برآهختن : برکشیدن
برخوردن : بهره‌مند شدن
برز : بزرگی، شکوه
برزبالا : بلنداندام، پرشکوه
برزد یکی باد سرد : آهی (سرد) کشید
برزده : رُسته
برگراییدن : امتحان کردن، روبرو شدن
برگستوان : پوشش اسب و فیل در جنگ
برگسستن : جدا کردن
برمنش : بلندمنش، باهمت
برنگاریدن : کشیدن و نقش کردن با سوزن‌کاری
بریاز : آماده شو
بسته : بند و پیوند و پیمان
بسیارمَر : بی‌شمار
بسیچیدن : آماده کردن، مهیا شدن
بشد : برفت
بشکرند : شکار کنند، بکشند و بخورند
بشکریم : شکار کنیم، بشکنیم
بگماز : کلمه‌ای ترکی به‌معنی باده و باده‌گساری
بن‌سرو : سروبن، درخت سرو
بنه : آشیانه
بنیاد : ریشه و تنه‌ی درخت
بومهین : زلزله
بویه : آرزو
به پای اندرآوردن : ویران کردن، فتح کردن
به نام بلند : به نام خدا، یا به‌قصد شهرت و نام
به‌تنگی دل : خشمناک
بیجاده : سنگ سرخ قیمتی، اینجا کنایه از لب
بیخ : ریشه
پَسودن : لمس کردن، دست زدن
پُرفُسون : ماهر، باتجربه
پِرِند : شمشیر، و شمشیر جوهردار
پالای : اسب
پای‌بند : خلخال
پاییدن : ماندگار شدن، ماندن
پتفوز : دورِ پوزه
پتیاره : آفت و بلا
پذیره رفتن : پیشواز رفتن
پذیره شدن : پیشواز رفتن، مهیا شدن
پرداختن : خالی کردن
پرستنده : خدمتکار، رعیت ، پرستار، غلام، خدمتکار
پرند : ابریشم ساده
پرو٘ : کوتاه‌شده‌ی خوشه‌ی پروین
پلنگ بربری : پلنگ بربرستان
پنج‌مَرده : به‌اندازه‌ی پنج مرد
پوی‌پوی : قید از فعل پوییدن شتابان
پیچیدن : به خود پیچیدن از غم یا نگرانی
پیروزگر : لقب منوچهر است و در متون دیگر هم آمده
پیشگاه : پادشاه
پیکر : نقش‌ونگار و هر چه بر پارچه یا گستردنی ببافند یا بدوزند
پیوستگی : جوش خوردن زخم
پیوستن : به شعر درآوردن (پیوسته
پیوسته : مانند “پیوند” به‌معنی “خویش” است
پیوند : خویشی، وصلت
تَف : لهیب، حرارت
تارک : سر
تخم : نژاد
تذرو : قرقاول
ترگ : کلاهخود
تفتن : شتابیدن ، به‌شتاب رفتن
تگاور : تگ‌آورنده، تیزدُو
تهی‌گاه : پهلو
تیر ناوک/ ناوک : تیر کوچک دارای غلاف
تیز : درجا، و شاید قاطع
تیز شدن : خشمگین شدن
تیمار : اندوه، دلسوزی
تیمارخوردن : دلسوزی کردن
جوشن : زره
چاک : کنایه از سپیده‌ی صبح
چپیره شدن : گِرد آمدن
چرمه : اسب
چشمه : استعاره‌ی خورشید
چماندن : خوش راندن
چنان بُد : این‌طور شد که، از اتفاق
چون سی‌هزار : نزدیک به سی‌هزار
حمایل : (عربی) هر چیز آویخته از کمر
خَلوق : بوی خوش
خارا : سنگی سخت
خارستان : جای ناآباد کنایه از دنیا
خاییدن : جویدن و به‌دندان ریزریز کردن
خروش : فریادِ خوشی
خروشان : در اینجا یعنی نالان
خسروانی : شاهی
خشت : نیزه‌ی کوتاه
خله : فریاد و هیاهو
خنُک : خوشا
خواسته : گنج
خوالیگر : آشپز
خوان : سفره
خواهنده : گدا، نیازمند
خود : کلاهخود
خورشیدفش : مانند خورشید
خوشاب : آبدار، تروتازه و درخشان که در شاهنامه صفت دُر می‌شود و دندان
خیره : گیج
خیره شدن : از تعجب فروماندن
دُرودن : درو کردن، بُریدن
دار : درخت
داستان زدن : مثال زدن، تشبیه کردن
دام : جانور غیردرنده، چه اهلی و چه وحشی
داننده : دانشمند
دبوس : گرز
دد : جانور درنده
درای : زنگ
دررسیدن : بررسی کردن، پژوهش کردن
درزگاه : جای زخم
درع : زره
درویدن : درو کردن
دریای باموج : کنایه از آسمان گردان
دریای قار : کنایه از شب
دژم : خشمگین
دست سودن : گلاویز شدن
دستگاه : امکان
دستور : وزیر
دستوری : رخصت و اجازه (ی برگشتن به جای خود)
دشت قحطان : سرزمین عرب
دم : نفس (آتشین)
دم نزدن : درنگ نکردن
دمان : شتابان یا درجا
دو شست : صدوبیست
دیدار : چهره
دیر : (زمانی) طولانی
دیریاز : دیرپا، طولانی
دیزه : اسب
دیهیم‌جوی : زال است که بعد از سام به شاهی زابلستان می‌رسد
رَز : درخت انگور
رَوِشن : اسم مصدر از رفتن؛ روش
رُخشنده : درخشان
راست : درست، کامل و تمام
رامش : آرامش، شادی
رامشگر : خنیاگر، نوازنده و خواننده
راه گشادن : بار دادن، پذیرفتن
راه نیافتن : به هم نرسیدن
راهجوی : راهوار، تندرو
رای بودن : صلاح بودن
رکیب : رکاب
رگاور : رگ‌دار، دلیر
روز انجامش : روز قیامت
روز شمردن : سپری کردن ایام
رهی : بنده، غلام
ریدک : غلام‌بچه
زادسرو : آزادسرو، سرو آزاد
زبرجد : سنگی قیمتی بیشتر به‌رنگ سبز
زخم : ضربت
زرنگار : به‌آب‌طلا نقاشی‌شده
زفر : پوزه
زمان : زمانه
زمان تا زمان : گاه به گاه
زمان جُستن : درنگ کردن
زوان دادن : قول دادن
زهازه : آفرین
زهش : زایش
زی : سویِ، مایل به
زیج : ابزار اخترشناسی و طالع‌بینی به‌شکل صفحه‌ای گرد یا چهارگوش
زینهار : امان
سُفت : کتف، شانه
سارا : ناب، خالص
ساز چیزی گرفتن : به چیزی پرداختن
سالارخواه : هواداران و درباریان سام
سبک : زود ، فورا
سپَردن : طی کردن چیزی، در اینجا له کردن زیر پا
سپنجی : ناپایدار، گذرا
ستَد : ستاند
ستام : زین‌ولگام
سترگ : بلندپایه ، گستاخ
سخن : رویداد
سخن پیمودن : حرف زدن
سرافشان : سرافشاننده، سرازتن‌جداکننده
سراینده‌راز : رازگوینده
سروبُن : درخت سرو
سریاز : گراینده به سر ( ِ دشمن)
سماک : سپهر، آسمان
سمن : یاسمن
سندروس : درختی زردرنگ
سوار : شهسوار، جنگجوی دلیر
سور : جشن
سیم : سیمین، سفید
شُخودن : خراشیدن
شاخ : اندام
شارستان : شهرستان در اینجا کنایه از دنیا
شام : کنایه از مغرب
شاید : شایسته است
شبدیز : شبرنگ اسب سیاه
شبگیر : سحر
شتافتن : پیشی گرفتن بر هم، در حرف زدن
شخ : سنگلاخ
شد : رفت، مُرد
شرزه : خشمگین
شکردن : شکار کردن، شکستن، درهم‌شکستن
شگفتی : شگفت‌زده، حیران
شمار سر آمدن : کار پایان یافتن
شید : خورشید
شیرفش : مانند شیر
طراز : حاشیه یا نقش‌ونگار پارچه
طوق : گردن‌بند
عماری و هودج و مهد : هر سه یعنی کجاوه
عمود : گرز سنگین
عو : فریاد و خروش
غرو : نی، قلم ، نی دو سرو مانند غرو
فرّ : شکوه
فرّهی : شکوه
فراز آمدن : درآمدن، وارد شدن، رسیدن
فربی : فربه
فرخنده‌رای : نیک‌تدبیر
فرمان کردن : اطاعت کردن
فروهِشته : آویخته
فسوس : شوخی، چیزی که جدی نباید گرفت
کَش : زیربغل
کارآگه : جاسوس، طلایه، و در اینجا نگهبان
کافور : مایه‌ی تشبیه در سفیدی مو
کام : خواسته، تصمیم ، آرزو
کشت‌ودُرود : کشاورزی، زمین زراعی
کلاه : تاج
کنام : آشیانه
کوپال : گرز
کوه هند : منظور البرزکوه است
کوهسار : کنایه از آسمان
کیمیا : نیرنگ
گَش : دلکش، دلپسند
گُرد : پهلوان
گُسی کردن : فرستادن
گام گذاردن : جلو رفتن
گاه : تخت (شاهی)
گذاره شدن : عبور کردن (در اینجا از میان درخت)
گذاشتن : راه طی کردن
گذراندن : عرضه کردن
گرازان : شتابان
گران : سنگین
گراینده‌گرز : گرزگرا
گردنکش : پهلوان
گرده‌گاه : قلوه‌گاه، کمرگاه
گریغ : گریز
گسی کردن : فرستادن
گشن : سترگ، بزرگ
گفتار : گله‌وشکایت
گفتگو : سرزنش
گنجور : خزانه‌دار
لابه : خواهش و التماس
لفج فروهشتن : لب‌ولوچه آویزان کردن
لفج/لفچ : لب کلفت اسب و شتر، و مطلقا لب
ماندن : خیره ماندن، شگفت‌زده شدن ، متوقف کردن
مایه : ماده
مجمر : سینی، عودسوز، آتش‌دان
مر : شماره؛ بسیارمر
مرزبان : شهربان، پادشاه، که در اینجا مهراب است
مرغ : استعاره‌ی خورشید
مستمند : بیچاره
معصفر : سرخ
مغ : زردشتی و نگهبان آتش، دراینجا یعنی ایرانی
مگر : شایسته است؛ باشد که؛ شاید
می کشیدن : می خوردن
میغ : ابر
میل : واحد مسافت
نَوان : نالان صفت فاعلی از نویدن
نِشاختن : نشاندن
نِهار : کاستی
نارسید : نابالغ
نان : روزی
نای : ساز بادی جنگی
نبید : شراب
نر، و نرّه : خشمگین
نرد : تنه‌ی درخت نرد شیر شاید نشانه‌ای چوبی به‌شکل شیر بوده
نشان بودن : مشهور بودن
نشیم : نشیمن، جای نشستن
نغز : خوش، نیکو
نگار : بت، خداوندگار
نگریستن : دقت کردن
نماز بردن : تعظیم کردن
نوآیین : نو، تازه
نوند : پیک تیزرو
نهان : دل
نیمروز : نام دیگر زاولستان
ویژه : پاک
هال : آرامش و تاب
هامون : دشت
هرمَز : روز اول هر ماه
هزبر : شیر
همال : یار ، همتا
هم‌اندرزمان : در همان‌زمان، درجا
همباز : شریک، جفت
همداستان : موافق
هنرمند : بزرگ‌زاده، نجیب
هنگام گَرد : اشاره به وقت جنگ
هور : خورشید
هیون : اصلا شتر، ولی به‌معنای مطلق چهارپا، و در اینجا، اسب
یارستن : جرٲت کردن، توانستن
یاره : دستبند، بازوبند
یال : گردن، کنایه از قدرت
یکایک : درجا
یک‌به‌یک : کاملاً
یکسره : زود، درجا