نام مکان جغرافیایی در شاهنامه : خزر
نام فعلی مکان جغرافیایی : کالیمک روسیه
نام های دیگر مکان جغرافیایی در شاهنامه:
شرح مکان جغرافیایی:
خزر نام قومی ترک تبار است که موطن ایشان در شمال غرب دریای خزر (گیلان) بوده و نام خود را به این دریا هم داده.اند در شاهنامه از خزر به گونه ای نام برده می شود که هم آن قوم را مد نظر دارد و هم موطنشان را اما بیشتر بیان کنندۀ سرزمین آنهاست که در سمت غرب مصب رود اتل (ولگا) قرار داشته است. اولین بار در داستان سیاوش می خوانیم که افراسیاب به پیران ویسه نوشت:
همه باز کشور سراسر بخواه بگستر به مرز خزر در سپاه
پس از آن در ضمن جنگ یازده رخ وقتی کیخسرو گودرز را به مقابلۀ مستقیم با سپاه تورانیان به زیبد و گنابد میفرستد لهراسپ را هم راهی الانان و خزر و مرزهای شمال غربی ایران میکند تا راه نفوذ تورانیان و دیگر مهاجمان را از آن سو ببندد سپاه ایران پیروز میشود و گودرز خبر آن پیروزی را به پیران چنین می دهد
سوی باختر تا به مرز خزر همه گشت لهراسپ را سربه سر
در داستان گریز گشتاسپ از خشم پدرش لهراسپ و پناه بردن او به قیصر روم گوید که قیصر گشتاسپ را روانه جنگ با الیاس شاه خزرها کرد. بدین مناسبت طی ۹ بیت داستان گشتاسپ و کتایون از خزر و الیاس یاد شده
در پادشاهی بهرام گور هم آمده است که چون او گلایه کنیزان و زنان حرم خود را شنید یکی از بزرگان حرمسرا را مخاطب قرار داد و
بدو گفت من باژ روم و خزر بدیشان دهم چون بیاری به در
هم اکنون به خروار دینار خواه ز گنج سپاهان و ری بار خواه
به رغم تلاشهای قباد و فرزند و جانشینش انوشیروان برای استحکام بخشیدن به تأسیسات مرزی ایران در شمال غرب حدود الانان و قاف پس از درگذشت انوشیروان و جلوس فرزندش هرمزد بر تخت سلطنت ایران، خزرها فرصت را مغتنم شمردند و با حمایت رومی ها از سوی کوه های قفقاز رخنه به ایران را آغاز کردند.
در شاهنامه حملۀ خزرها با همکاری و حمایت رومی ها در پادشاهی هرمزد، ضمن حملۀ ترکان شرح داده می شود.
چون هرمزد با دولتمردانش به مشاوره پرداخت آنها اصل را بر مقابله با ساوه شاه ترک نهادند و خزرها را ناچیز شمردند. بدین سبب بهرام چوبینه با عمده سپاه مأمور دفع ساوه شاه در خراسان گردید خراد هم به مقابله با خزرها گماشته شد و حملۀ آنها را دفع کرد
خزرها مردمی جنگجو، با تعدادی بسیار و برای ایران زمین مزاحمی همیشگی و خطری جدی بودند ایشان که آیین یهود را پذیرفته بودند در دوره اسلامی هم جامعه اسلامی و هم ایران را تهدید میکردند در پادشاهی خسروپرویز و مکاتبات وی با قیصر روم دو بار از اهتمام پدران خسروپرویز (انوشیروان و….) در دفع خزرها یاد شده است.
عمده جغرافی دانان سده های آغازین اسلامی به معرفی خزرها و سرزمین ایشان پرداخته.اند. مقتدر، خلیفۀ عباسی در سالهای ۳۰۹-۳۱۰ هجری ابن فضلان را همراه گروهی سیاسی نزد پادشاه اسلاو یا همان سقلاب که در بالای دریای خزر قرار دارد فرستاد تا هم برای مقابله با خزرها به آنها کمک کند و هم محل قوم یأجوج و مأجوج را شناسایی کند. ابن فضلان در سفرنامۀ خود گزارشی مفصل از اقوام آن حدود اعم از غز، بلغار، سقلاب یا اسلاو روس و خزر به دست داده است. مصحح سفرنامه ابن فضلان چه در مقدمۀ آن و چه در تعلیقاتش درباره محتوای آن و نیز در مورد خزرها توضیحاتی مشروح داده است.
خود ابن فضلان هم در پایان کتابش ذیل عنوان «خزرها» نوشته است: «اما پادشاه خزر که خاقان نام دارد فقط هر چهار ماه یک بار برای گردش بیرون می آید. او به نام خاقان بزرگ خوانده می شود و جانشین(خلیفۀ) او را خاقان به مینامند. هر وقت خاقان جماعتی از سربازان را به جایی بفرستد ایشان به هیچ سبب و دلیل نباید پشت بکنند. هرگاه شکست خوردند هر یک از ایشان که نزد او برمی گردد کشته میشود پادشاه خزر در کنار رود اتل ولگا شهر بزرگی دارد این شهر دارای دو قسمت است، در یک قسمت آن مسلمانان و در قسمت دیگر پادشاه و همراهانش سکونت دارند…»
مؤلف حدود العالم ذیل ناحیت «خزر» می نویسد ناحیتی است مشرق وی دیواری است میان کوه و دریا و دیگر دریاست و بعضی از رود اتل و جنوب وی سریر است و مغربش کوه است… و این ناحیتی است بسیار نعمت و آبادان و با خواسته .بسیار و از وی گاو و گوسپند و برده خیزد. اتل شهری است که رود اتل بر میان وی بگذرد و قصبۀ خزران است و مستقر پادشاه است و او را طرخان خاقان خوانند و اندر نیمۀ مغربی نشیند از این شهر با همه لشکر و این نیمه باره دارد و اندر نیمه دیگر مسلمانان و بت پرستان اند و این پادشاه را هفت حاکم است اندر این شهر از هفت دین مختلف… »
توضیحات مصحح ذیل همان صفحات شهر اتل اکنون با شهر ،آستراخان یا هشترخان در مصب رود ولگا در شمال دریای خزر انطباق دارد که در جنوب کشور روسیه واقع است. سرزمین خزرها شامل اراضی سمت غرب یا ساحل راست رود ولگا بوده است تقریباً در محل خرده جمهوری کلموک یا (کالمیک روسیه).