در تکمیل معانی واژه ها و عبارت های این بخش، از منابع زیر استفاده شده است :
- لغتنامه دهخدا اثر علی‌اکبر دهخدا
- کتاب معجم شاهنامه اثر محمد بن رضا بن محمد علوی توسی
- کتاب واژه‌نامه شاهنامه اثر استاد جلال خالقی مطلق
- وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم : لینک وب سایت
- وب سایت و لغت نامه آنلاین آبادیس : لینک وب سایت
* سپاس ویژه از تیم اجرایی وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم، اگر الگوی اولیه و ایجاد لیستی از واژه ها که نیازمند معنی بود توسط این تیم ایجاد نشده بود، شاید راه اندازی این بخش در ویکی شاهنامه ماه ها به طول می انجامید.
ابا : با
ابرای : به‌سریانی یعنی پسر، و منظور مسیح است
ابرش : (اسبِ) ابلق/دورنگ
اختر : بخت
اخترشناس : ستاره‌شناس، فال‌بین
ارسطالیس : ارسطو
اروند : قلم
از این‌در : در این‌مورد
از آن : از/در میانِ آن‌ها؛ شاملِ
از بخردان یادگار : یادگارِ خردمندان
از پا افکندن : کُشتن
از نخست : اول
از هردری : هرگونه
ازاین‌سان : این‌گونه، به‌این‌ترتیب
ازبَر : بالا، روی
ازبر : بالا، رو
ازبهرِ : به‌خاطرِ، برای
ازپیِ : به‌خاطرِ
ازپیِ خرمی : برای خوشی، به‌خوشی
ازدرِ : شایسته‌ی
ازدرِ رزمگاه : شایسته‌ی میدانِ جنگ
ازدرِ کارزار : شایسته‌ی نبرد؛ جنگی
اسپَری شدن : به‌آخر آمدن
اسپ‌افگن : افگننده‌ی اسب؛ پهلوان
استواران : معتمدان
اسکندری : اسکندریه
اشتر : شتر
افزون : بیش از حد
افسر : نیم‌تاج یا تاج
افکنده : افتاده
افگندن : ریختن
اگر : یا
انجمن : جمع، مردُم، سپاه
انجمن ساختن : جمع شدن، جلسه برگزار کردن
انجمن شدن : جمع شدن
انجمن کردن : جمع ساختن، گرد آوردن
انداختن : دور انداختن
اندازه گرفتن : مقایسه کردن، عبرت گرفتن
اندرافگندن : ریختن
اندرآمدن : درآمدن، آمدن، وارد شدن
اندرآوردن : پایین کشیدن؛ کُشتن
اندرآویخته : درآویخته
اندرخور : شایسته
اندرخوردن : شایسته بودن
اندرز : وصیت
اندرشتاب : درجا، فوراً
اندرشگفت ماندن : شگفت‌زده شدن
اندرگذشتن : گذشتن
اندرنوشتن : پیچیدن، لوله کردن (و بستن)
اندرنهادن : نهادن، گذاشتن
اندیشه : فکر، تصمیم
اندیشه اندرگرفتن : در فکر‌وخیال رفتن یا اندیشیدن
اندیشه‌های دراز : فکروخیالِ بسیار و درهم
اندیشه‌ی جان گرفت : نگرانِ جانش شد
اندیشیدن : به‌فکر نبودن، به‌چیزی نگرفتن
انگبین : عسل، شیره، شهد
اورنگ : تخت
ایدر : این‌جا
ایدون : این‌چنین
ایمن : آسوده، درامان
ایوان : کاخ یا جایی از کاخ
آب جُستن : سعی در تشخیصِ بیماری با دیدنِ ادرارِ بیمار
آب و سنگ : مَجاز از سنگلاخ و دریا
آبادبوم : زمین/شهرِ آباد و خوش
آبکش : آب‌کشنده، ساقی
آبگیر : چشمه، برکه
آراسته : زینت‌داده‌شده، زیبا
آرام : آرامش، خواب و نیز جای آرامش، خانه
آرام گرفتن : به‌آرامش نشستن، استراحت کردن
آرایشِ چین : کنایه از نهایتِ آراستگی و زیبایی
آرغده : خشمگین
آز : طمع، فزون‌خواهی
آزوَر : آزمند، فزون‌خواه
آژیر : پرهیزگاری
آستی : آستین
آسمان گشت زرد : کنایه از آمدنِ روز
آسودن : استراحت کردن
آسوده گشتن : استراحت کردن؛ نفس تازه کردن
آشفته : خشمگین
آفرین : ستایش
آفرین خواندن : درود دادن، ستودن
آفرین کردن : ستودن
آفرین گستردن : ستودن
آگاهی : خبر
آگندن : متضادِ کندن؛ پر کردن
آگه شدن : خبر یافتن
آگهی : خبر
آلتِ کارزار : وسیله‌ی جنگ؛ سلاح و تجهیزاتِ جنگ
آموزگار : راهنما، مشاور
آمیختن : آمیزش کردن
آنِ : ازآنِ؛ این‌جا درخدمتِ
آن‌گونه : چنان، به‌آن‌شکل
آواز : آوا، صدا؛ مجاز از حرف و سخن
آواز دادن : حرف زدن
آوای کوس : صدای طبلِ جنگ
آوای نرم : کنایه از خوش‌صدا و نرم‌سخن بودن
آورد : جنگ یا میدانِ جنگ
آوردگاه : میدانِ جنگ
آوردن : کشیدن
آویختن : درگیر شدن، جنگیدن
آهستگی : وقار، تأمل
آیین : رسم‌وراه، تشریفات
بَدَست : وجب
بَر : دامن، جیب
بُد : بود
بُدم : بودم
بُدند : بودند
بُردِ یمن : پارچه‌ی معروفِ یمنی
بُرده : برده‌شده، غنیمت
بُرو : ابرو
بُسد : مرجان؛ کنایه از لب
با خِرد جفت بودن : خردمند بودن
با درد جفت شدن : دردمند شدن
با رای و شرم : خردمند و مهربان/خداترس
با کمر : کمربسته، آماده
با من استی : با من بود
با نام و کام : پرافتخار و کامِ‌دل‌یافته و به‌آرزورسیده
باب : بابا، پدر
بابادودَم : باشُکوه و جلال، با کرّوفر
بادِ سرد : کنایه از آه
باد : افسوس، آه
بادپا : صاحبِ پایی چون باد (چابک)؛ کنایه از اسبِ تیزرو
بادسار : بادسر؛ مغرور
بار : رسوبات، اضافات
بارای : خردمند، تصمیم‌گیر
بارای و کام : خردمند و کامروا
بارسم : آیین‌دان
بارکش : باری، تنومند
بارگاه : دربار، آستان
بارگی : اسب
بارنگ‌وبوی : باطراوت
باره : قلعه، دیوارهای شهر
باریک : باریک‌بنیانه، دقیق
باریک‌سنج : دقیق، کاربلد
بازِ جای : سوی جای (خود)
بازِ جای بردن : برگرداندن
باز : واحدِ طول؛ همان رش یا در این‌جا شاه‌رش
بازار : کاروبار، ماجرا، در این‌جا اشاره به مکر و حیله
بازجُستن : بررسی/برآورد کردن یا به‌چالش طلبیدن
بازخواندن : فراخواندن، برگرداندن
بازشدن : رفتن
باژ : ساو، باج
باژ و ساو : باج
باسنگ : بادرنگ، کاربلد
باشاخ : تنومند
باشرم : باتأمل و درنگ
بافدُم : به‌آفدم؛ به‌عاقبت، سرانجام
باگهر : بانژاد، نژاده
بالا : قد، اندام، موزونی، خوش‌اندامی
بامداد : صبح
بامغز : عمیق، درست
بانام : پرافتخار، خوش‌نام
بانگ : صدا، نوا
بایستگی : شایستگی
بایسته : لازم
ببُد : بشد
بتر : بدتر
بخت : اقبال
بخرد : خردمند
بخشنده : دست‌ودل‌گشاده، سخی
بدِ بدگمان : بدیِ دشمن
بد و نیک : کنایه از همه‌چیز
بدافزون : بیش‌تر (از این)
بدان : به‌آن‌منظور، به‌هدفِ آن که
بداندیش : بدسگال، بدخیال؛ دشمن
بدآرام : به‌آرامش، یا در خانه/کاخ
بدآیین : طبقِ رسم‌ورسوم و تشریفات
بدخواه : بدخواهنده، دشمن
بدره : کیسه‌‌ی سکه
بدگمان : بداندیش؛ دشمن
بدندی : بودند
بدونیک : کنایه از همه‌چیز
بدین : دراین(مورد)
بدین‌دوده اکنون کدام است مه / :
بدین‌سان : این‌گونه
برابر : کنارِهم
برابر نهادن : یکی کردن
برافراخته : بلند کرده، بالا برده
برافشاندن : پاشیدن، ریختن
برافگندن : به‌راه انداختن
برافگندنی : آویختنی؛ هرچیز چون پرده
براین‌گونه : به‌این‌ترتیب
براین‌هم‌نشان : به‌همین‌ترتیب، به‌تبع
برآسودن : آسوده و راحت شدن، نفسِ راحت کشیدن
برآمدن : طلوع کردن
برآن‌سان : آن‌گونه
برآنم : نظرم این است
برآوازِ : به‌اذنِ، ازطرفِ
برآهیختن : کشیدن
برآیین : طبقِ رسم‌ورسوم
بربیش‌وکم : هرگونه، همه‌گونه
برپای کردن : ساختن
برتر : بلندتر، ارجمندتر
برترمنش : والامنش
برجِ شیر : برجِ پنجم از برج‌های دوازده‌گانه مرداد
برخاستن : به‌خدمت بلند شدن؛ به‌خدمت درآمدن
برخیره : به‌بیهوده، به‌هیچ‌وپوچ، بی‌پایه
برداشتن : بار بستن، راه افتادن
بردمیدن : تفتن یا سرخ بودن و تابیدن
برده : برده‌شده، غنیمت‌گرفته‌شده
برزبالا : اندامِ بلند و صاف و موزون
برزدن : بالا آمدن؛ طلوع کردن
برزن : کوی، محله
برسانِ : مانندِ
برسانِ بادِ دمان : چون بادِ تند
برسانِ باد : (تیزپا و سریع) چون باد
برسانِ تو : چون تو
برشده : بالارفته، بلند
برکشیدن : بالا بردن، مفتخر کردن
برگرفتن : بار بربستن، به‌راه افتادن؛ رفتن
برگزاف : به‌بیهوده، بی‌پایه
برگستوان : لباسِ جنگِ اسب یا فیلش
برمنش : والامنش
برنا : جوان
برنشستن : سوارِ اسب شدن
برنگاریدن : نگاریدن، نقاشی کردن
برنیکوی : به‌خوبی
برهمن : مقامِ روحانیِ هندو
بریدن : جدا شدن
برین : بلند
بزرگانِ آزادگان : بزرگانِ ایرانی
بزشک : پزشک
بزم : جشن، آشتی، صلح
بس : بسیار
بسنده : کافی؛ حریف
بسودن : لمس کردن
بسی : بسیار
بسیچیدن : آماده شدن، اقدام کردن
بغپور : نامِ شاه و شاهانِ چین
بلند : متعالی، پرافتخار
بلنداختر : بلنداقبال
بلندی : افتخار
بلورین : درخشان
بنده‌وار : چون بندگان
بنه برنهادن : برنهادنِ تجهیزات و توشه‌ی سفر؛ کنایه از به‌راه افتادن و سفر کردن
بنیز : اصلاً
بودن : زنده ماندن؛ نمردن
بودنی : اسرار، ماجراها، تقدیر
بور : (اسبِ) حنایی
بوس : مَجاز از ازدواج
بوق : شیپور
بوم : سرزمین، ناحیه
بوم‌وبر : سرزمین
بویا : خوشبو، عطرپراکننده
بوینده : خوشبو
به : عالی
به برگ : به‌کمکِ تجهیزات و امکانات
بها آوردن : ارزش داشتن، به‌کاری آمدن
بهاگیر : قیمتی، نفیس، عالی
به‌بیچارگی : به‌خواری
به‌بیداد : به‌ناشایستگی، به‌ظلم و زور
به‌پای بودن : درخدمت بودن
به‌پی سپردن : زیرِ پا گذاشتن
به‌تن : جسمی
به‌تیر : تیرباران‌شده، زخمی
به‌جای آوردن : انجام دادن؛ ساختن
به‌جوش آمدن : موج زدن، متلاطم شدن
به‌خشم : خشمگین
بهر : نصیب، قسمت
به‌راز : پنهانی
به‌راه آمدن : راه افتادن، رفتن
بهره : قسمت، نصیب
به‌زار : به‌زاری، دردمندانه
به‌ژرفی : عمیقاً، به‌دقت
به‌ساعت : درجا
به‌سانِ : مانندِ
به‌سر شدن : در فکر افتادن
به‌سیری آمدن : سیر شدن
به‌شوی گراییدن : میلِ شوهر کردن
به‌کار آمدن : اثر کردن؛ نیاز بودن، لازم بودن
به‌کردارِ : مانندِ، چون
به‌کردارِ آتش : (سریع) چون آتش
به‌کردارِ باد : (سریع) چون باد
به‌کردارِ دود : (سریع) چون دود
به‌کردارِ دیو : چون دیو
به‌کردار : چون، مانند
به‌گوهر بیاگنده : جواهرات بر آن کار شده
به‌مردی : به‌مردانگی و دلیری
به‌ننگ برگرداندن : ننگین کردن
به‌نیز : اصلاّ
به‌هم : باهم، کنارِهم
به‌یکسو شدن : کنار رفتن
بی آب روی : کنایه از بیمار و زارونزار بودن
بی آزار : بدونِ سختی؛ به‌آسانی
بی توش و تاو : بی تاب و توان
بی گروه : بدونِ جمع و سپاه، تنها
بی گزند : بی آسیب و سختی
بی‌ارز : بی‌ارزش
بی‌اندازه : بی‌حد، بسیار
بی‌بر : بی‌حاصل، این‌جا خشک
بی‌بها : بی‌قیمت؛ بسیار گران و نفیس
بیدادگر : ناعادل
بیدار : هشیار، مراقب
بیداردل : هشیار، آگاه
بی‌درنگ : بدون مکث
بی‌سود : بی‌فایده
بیشه : جنگل، درخت‌زار، دشت؛ کنایه از جای خوش
بی‌کران : بی‌انتها
بی‌گزند : بی‌نقطه‌ضعف یا قابل‌اعتماد
بی‌گمان : قطعاً
بیم : ترس
بی‌مایه : کم‌ارزش
بینادل : هشیار، آگاه
بی‌نیاز : بی‌طمع، بدونِ چشم‌داشت
پارسا : پرهیزگار
پاره : تکّه، قطعه
پاس : نگهبانی، حفاظت
پاسبان : نگهبان
پاسخ ساختن : پاسخ دادن
پاسخ کردن : پاسخ نوشتن
پاک : کاملاً
پاک‌تر : ممتاز
پاکدل : پاک
پاک‌دین : دین‌دار
پاک‌رای : پاک‌نیت، خوش‌ذات
پاکیزه‌رای : رای و دانشِ درست و دقیق
پاکیزه‌مغز : پاک‌نیت، خوش‌فکر
پالای : اسب
پای به‌اسب اندرآوردن : سوارِ اسب شدن
پای‌زهر : پادزهر
پایکار : پیشکار، پرستنده، نیز این‌جا شاید مجازاً سپاهی
پبچیدن : به‌خود پیچیدن از درد و ناراحتی
پتک : چکشِ بزرگ
پتیاره : بلا، آفت
پدر مر تو را پیش ما را سپُرد / :
پدرود باش : سلامت باشی یا خداحافظ!
پذیره : استقبال کننده
پذیره شدن : به‌استقبال رفتن
پراکندنی : هرچیزِ قابلِ هدیه و شاباش
پراگندن : افشاندن، ریختن
پراندیشه : پرفکروخیال، نگران
پرخاش : جنگ
پرخاشجوی : جنگجو، دلیر
پرخاشخر : جنگجو
پرداختن : خالی شدن
پرده‌سرای : خیمه‌گاه، اردوگاه
پرده‌ندرون : در اندرونی
پرستنده : خداپرست، بنده
پرستنده : خدمتکار
پرستنده‌ی رود : رودنواز؛ خواننده، نوازنده
پرسش اندرگرفتن : پرسیدن
پرسیدن : احوالپرسی کردن و موردِلطف قرار دادن
پرمایگان : بزرگان
پرند : ابریشم
پروردگار : پرورنده؛ خدا
پرورش : مایه‌ی پرورده شدن؛ تغذیه
پرهنر : کاربلد، باتجربه
پرهیختن : پرهیز و دوری کردن
پرهیز : درنگ، تأمل
پرهیزگار : خداپرست
پس : پشت
پست : به‌خواری
پسند : مایه‌ی خشنودی و دلپسندی
پسند آمدنِ چیزی : خوش آمدن از آن
پسند آمدن : موردِ پسند قرار گرفتن
پسندیده : نیکو
پشت نمودن : برگشتن، گریختن
پگاه : سحرگاهِ زود
پنجه : دست
پند : اندرز و نیز وصیت
پندمند : پر از پند و آگاهی
پور : پسر
پوزش کردن : معذرت‌خواهی کردن
پوشیدن : پوشاندن، پنهان کردن
پوشیده‌روی : مجازاً دختر و ازدواج‌نکرده
پوشیده‌رویان : زنانِ حرم
پویان : شتابان
پویان به‌کردارِ غُرم : دوان چون قوچ
پوییدن : دویدن؛ تاختن
پهلوان : این‌جا شهرها؛ جمعِ پهلو
پهلوانان : بزرگان
پهلونژاد : از نژادِ پهلوانان و بزرگان
پی : پا، قدم
پی نهادن : پا نهادن
پیام : علامت، نشانه
پیچان : حمله‌کنان
پیچیدن : برگشتن
پیران : بزرگان
پیروبخت : خوش‌بخت
پیروز : پیروزی
پیروزبخت : پیروز
پیروزگر : پیروز
پیروزه : فیروزه
پیروزیِ بخت : خوش‌اقبالی
پیش : برابر، قبل
پیش خواندن : به‌حضور خواندن
پیشرو : پیشقراول، نگهبان
پیشگاه : تخت، کاخ
پیکر : نقش‌ونگار، تزئین
پیلسته : عاج
پیل‌گیر : اسیرکننده/کُشنده‌ی فیل؛ تنومند و دلیر
پیوستن : به‌ازدواج درآوردن
پیوند : خویشاوند
تاب : چین، اخم
تابان چو نیل : درخشنده چون رودِ نیل
تابیدن : فروغ و روشنی داشتن
تاج‌وتخت : پادشاهی
تاختن : فرستادن
تاریک : تیره، بی‌دانش
تازنان : تازان، شتابان
تازه‌بوم : سرزمینِ آباد
تازی : عربی
تاو : تاب، نیرو، برابری
تاه : تا
تبار : خاندان
تباه : ویران؛ شکسته
تباه کردن : از بین بردن؛ کُشتن
تباه گشتن : مردن
تبه شدن : کشته شدن
تخته : واحدِ شمارش؛ قطعه
تخمِ نیکی کاشتن : خوبی کردن
تر : نفیس
ترجمان : مترجم
ترسنده : خداترس، پرهیزگار
ترک : تورانی
ترگ : کلاهخود
تفتن : شتافتن، رفتن
تگاور : تیزپا
تمام شدن : کامل و بی‌حرف‌وحدیث بودن/شدن
تنّین : اژدها
تناور : تنومند
تندگفتار : گفتارِ تند و گستاخانه و بی‌هراس
تنگ : بسیار نزدیک
تنگ اندرآمدن : نزدیک شدن، رسیدن
تو گفتی : گویی، انگار
توده : تل، انبوه
تهی : خالی
تیر باریدن : تیرباران کردن
تیره : سیاه، پست
تیره شدن : تباه شدن، رو به افول رفتن
تیره‌خاک : خاکِ سیاه؛ زمین
تیره‌رنگ : سیاه، زنگ‌زده
تیره‌روان : تیره‌دل
تیره‌گون : تیره، تاریک
تیز : تند، شتابکار، خشمگین
تیزی : گنداوری؛ گستاخی
تیغ : قله
جُستن : پیِ چیزی بودن؛ در خیالِ (رسیدن به) چیزی بودن
جاثلیق : به‌کاربرنده‌ی منجنیق و توپ
جامه : در این‌جا پارچه
جامه‌ی بریده : لباس؛ در مقابلِ جامه‌ی نابُرید یعنی پارچه
جامه‌ی نابُرید : جامه‌ی بریده‌نشده؛ پارچه
جان : دل
جاوید : جاویدان، بی‌مرگ
جای جُستن : چادر زدن، ساکن شدن
جای نشست : نشستنگاه؛ تخت، صندلی
جایگه : جا، منطقه
جزع : مهره
جفت : حریف، همتا
جگرگاه : جگر
جم : جمشید
جناغ : کوهه‌ی زین
جنگ آوردن : فکرِ جنگ کردن؛ جنگیدن
جنگ برساختن : جنگ کردن
جنگ جُستن : جنگ‌خواهی، جنگ‌طلبی
جنگی : جنگاور، دلاور
جوشن : زره از تکه‌های فلز
جوشیدن : خشم گرفتن
جهان : مردُمِ دنیا؛ جماعتی بزرگ
جهان‌آفرین : خدا
جهانجوی : جهانخواه، سرفراز
جهاندیده : باتجربه، کاربلد
جهانگیر : جهانخواه، فاتح
چارسال : چهارساله
چارسوی : پراکنده، پخش، شایع
چاره : راه‌کار یا نیرنگ
چاره ساختن : نیرنگ زدن
چرب‌گوی : خوشسخن
چرخِ گردنده : آسمان/جهانِ گردان
چرخ : آسمان یا کمان
چرم : پوست
چمنده : تازان
چمیدن : رفتن
چنان بُد : چنین پیش آمد، اتفاقاً
چنان چون سزید : چنان که شایسته بود
چندان : بسیار
چندی : مدتی
چندی براند : کمی/مقداری حرف زد
چندین : همه
چنگ : دست
چنگال : دست
چنگل : چنگال
چنین : به‌این‌گونه
چو : کسی مثلِ
چو سروِ سهی بر سرش گِردماه / :
چون : چه‌گونه
چون ایشان : کسانی مانندِ آن‌ها
چون آب : به‌روشنیِ آب
چون آتش : سوزان یا به‌سرعت
چه : همین‌طور
چهر : چهره
چهر نمودن : روی خود را نشان دادن یا کنایه از مهربانی کردن
چهره : در این‌جا تصویر
چیز : مال‌واموال، خواسته
چیزی بر چشم گذشتن : دیدنِ آن
حاجت : نیاز، خواسته
حرم : این‌جا خانه‌ی کعبه
حریر : ابریشم؛ لوحِ نوشتن
حصار : شهر
حکیم : فرزانه، مشاور
خَوش : خوش، گوارا
خُم : خمب، کوزه
خِرد پذیرفتن : پند گرفتن یا خردمند بودن
خِردیافته : پرخرد
خادم : خواجه؛ خدمتکارِ اخته‌شده‌ی ویژه‌ی حرم‌سرا
خارا : سنگی بسیار سخت
خاک : این‌جا گور
خام : فکرنشده، بی‌پایه
خامشی : سکوت
خامشی برگزیدن : سکوت کردن
خانِ براهیم : خانه‌ی ابراهیم؛ کعبه
خان : خانه، اتاق
خان آراستن : سفره انداختن
خرام : این‌جا هدیه پیش بردن
خرامان : شتابان
خرامیدن : شتافتن یا خوش‌خوش رفتن؛ رفتن
خرد : کوچک
خرد با جان جفت شدن : کنایه از خردمندی
خرد یار کردن : خردمندانه تصمیم گرفتن و رفتار کردن
خردیافته : دارای خرد، باخرد
خروش : فریاد، غوغا
خروشان : زار و نالان
خروشیدن : فریاد زدن
خز : پوستِ پرموی بعضی حیوانات
خسبیدن : خوابیدن
خستن : زخمی کردن؛ کُشتن
خسته : دلخسته یا فرسوده
خسروِ داد و راد : شاهِ دادگر و جوانمرد
خسروپرست : بنده
خسروی : در این‌جا زبانِ دری/فارسی
خشم نمودن : خشم به‌روی آوردن؛ خشمگین شدن
خشنود : راضی
خفتان : لباسِ جنگ
خفت‌وخیزِ زنان : خوابیدن با زنان
خنجرگزار : به‌کاربرنده‌ی خنجر؛ جنگجو
خنک : خوشا
خنگ : (اسبِ) سفید
خوابنیده : خوابانده
خوار : پست، به‌حقارت
خوارمایه داشتن : ناچیز شمردن
خواستن : شفاعت کردن
خواسته : اموال، ثروت
خوان : سفره
خواندن : فرا خواندن
خواهشگری : بخشایش‌گری، واسطه‌گری برای عفو
خوب‌رخ : زیبارو؛ مجاز از زن
خود : کلاهخود
خورش : خوراک
خورشیدچهر : دارای چهره‌ای چون خورشید (تابان)
خورشیدفش : (تابناک) چون خورشید
خون : خون‌ریزی؛ کشته شدن
خون باریدن : خونابه/اشک ریختن
خوناب : خونابه، اشک
خونین‌سرشک : اشکِ خونین، خونابه
خویش : پیوند، بستگان
خیره شدن : مات بردن، شگفت‌زده شدن
خیره ماندن : شگفت‌زده شدن، مات بردن
دَرنشانده : نشانده، سوارکرده؛ کارشده
دَم : ابزارِ دمیدن و تیز کردنِ آتشِ (کوره‌ی) آهنگری
دَم درکشیدن : بی‌سخن شدن، ساکت ماندن
دُر : مروارید
دُرافشان کردن : سخنانِ خوب گفتن یا مطلقاّ سخن گفتن
دُرودن : درو کردن
دُمادُم : دُم‌به‌دُم؛ پیوسته
داد : عدل، انصاف، و در این‌جا تناسب و موزونی
دادار : خدا
دادخواه : شاکی
دادگر : عادل؛ صفتِ‌به‌جای اسم برای خدا
دارِ چینی : همان‌دارچینِ معروف است با بوی خوش که در اصل یعنیِ درختِ چینی
دارنده : مالک یا نگهدار؛ خدا
داشتن : نگه داشتن، مالک/حاکم بودن
دام : جانورِ غیردرنده
دانستن : شناختن
دانش‌پژوه : خردمند، دانشمند
دانشومند : دانشمند، دانشی
داننده : دانا، دانشمند
دایم : همیشه
دبیر : نامه‌نویس؛ کاتبِ دربار
دخمه : گور
دد : جانورِ درنده
در : دربار، آستانه
در خاک ریختن : خاک شدن، مردن
در شگفت ماندن : شگفت‌زده شدن
در شگفتی ماندن : شگفت‌زده شدن
دراز : طولانی
درای : زنگ
درخور : شایسته
دردمند : بیمار
درز : سوراخ، جای اتصال
درست : تندرست، سالم
درشت : سخت، سنگلاخ
درشگفتی ماندن : شگفت‌زده شدن
درکشیدن : بیرون کشیدن
درگاه : آستانه؛ این‌جا مَجاز از ایوان و قصر
درگذشتن : مردن
درم : درهم؛ سکه‌ی نقره
درمان ساختن : چاره کردن
درنگ : مهلت، عمر
درنهفت کردن : پنهان کردن، اندوختن
درود : تحسین، ستایش
درویش : بی‌چیز
دریدن : پاره شدن
دریغ داشتن : ندادن
دز : قلعه، شهر
دژخیم : جلاد
دژم : اندوهگین؛ این‌جا کنایه از خشکی
دست : سو
دست بر دست گذاشتن : این‌جا
دست برسر : احتمالاً نشانه‌ی زاری و بدبختی یا تسلیم و فرمانبری
دست نمودن : دست دراز کردن
دست‌به‌دست رد کردن :
دستگاه : برتری
دستور : وزیر
دسته : دسته‌گل یا سپاه
دگر : دیگر، دومی
دل : دل‌وجرئت، شجاعت
دل پر از خون بودن : خون‌دل بودن
دلارام : با دلی آرام؛ آسوده
دلارای : مایه‌ی آراستن و زیباییِ دل
دل‌افروز : مایه‌ی روشنیِ دل؛ زیبا
دلپذیر : دلخواه، مطبوع
دلخسته : خسته، عاصی
دل‌گسل : جداکننده‌ی دل؛ جنگی
دلیر : بی‌باک و ترس، گستاخانه
دمان : شتابان، به‌سرعت، خروشان، شتابان
دمنده : تیزکننده‌ی آتش؛ کنایه از آهنگر
دنان : جوشان، خروشان
دو روی : دو طرفِ جنگ؛ دو لشکرِ حریف
دو هفت : چهارده
دوپیکر : جوزا، توأمان؛ یکی از دوازده برجِ فلکی؛ برابرِ خرداد
دوتا : خمیده
دوتا گشتن : این‌جا تعظیم کردن
دوختن : گرفتن، پُر کردن
دودمان : خاندان
دوش : دیشب
دهاد : شکلِ دعاییِ «دهد»
دهر : دنیا
دهلیز : راهرو
ده‌ودو : دوازده
دیبا : ابریشم
دیدار : چهره، چشم یا دیدن
دیدگان : چشمان
دیدن : صلاح دیدن
دیده : چشم
دیرتر : طولانی
دیرساز : ماندگار، جاوید
دیریاز : دراز
دیسه : شخص، یا شبیه و مانند
دیگر : دیگران، بقیه
دینار : سکه‌ی طلا، مجاز از دارایی و ثروت
دیوارگر : بنّا
دیوساز : سازنده با دیو؛ همیارِ دیو؛ دیوصفت
دیهیم : تاج
رَستن : رها/خلاص شدن
رُسته : روییده
راد : بزرگ، دلیر
رازِ جهان : اسرارِ هستی
رازجوی : پژوهنده، هشیار، دانا
رازدار : معتمد
راست : درست، حقیقی
راست‌پیوند : پیمان و سوگندِ درست
راستی : درستی، درست‌کاری
راغ : دامنِ کوه، کوهسار
رامش : آسودگی، خوشی، بزم
رامش گزیدن : آسوده بودن، استراحت کردن
راندن : حرف زدن، گفتن
راهِ جایی گرفتن : به آن‌سو رفتن
راه : رسم‌وراه
راه و بی‌راه : کنایه از همه‌جا
راه و شاخ : شاخاب
راهجوی : راه‌بلد؛ کاربلد
رایِ باریک : باریک‌بینی
رایِ فرخ نهادن : تصمیمِ درست و نیکو گرفتن
رای : اندیشه، همفکری
رای بودن : صلاح و شایسته بودن
رای زدن : مشاوره کردن
رای‌زن : دانا، کاربلد، مشاور
رخ لاژورد : کنایه از پریشانی یا ترس
رخان از کشیدن شده لاژورد // :
رخت نهادن : فرود آمدن؛ توقف کردن
رخشنده : درخشان، تابان
رد : بزرگ، دلیر، خردمند
رزم گر سور : جنگ یا آشتی و جشن
رزم و سور : جنگ و صلح
رزمجوی : جنگجو، دلیر
رزمگاه : جای جنگ، اردوگاه
رستخیز : قیامت
رسولی : پیغام‌بری
رش : واحدِ طول؛ از سرانگشتِ میانه تا آرنج
رطل : واحدِ وزن(، نیز پیمانه‌ی شراب)
رفتن : عبور کردن، گذشتن
رمه : گله؛ کنایه از مردُم
رنج‌دیده‌سوار : پیکِ رنج‌کشیده (در راه)
رنجه : به‌رنج، خسته، فرسوده
رنگ آمیختن : نیرنگ زدن
رنگ و بوی : کنایه از چیزهای متنوعِ خوش یا نفیس
روان : جان، مغز
رود : ترانه و موسیقی و ساز و مشخصاً سازِ عود/بربط
رودبار : کنارِ رود
روزِ کسی گذشتن : کنایه از مردن
روز : روزگار، عمر
روزگارِ دمه : روزگارِ طوفان و سختی
روزگار : روز
روزگار بردن : روز به‌سر بردن، روز شب کردن؛ عمر کردن
روزن : روزنه، سوراخ
روشن : زلال، درخشان، پاک
روشن ز زنگ : پاک از زنگار،؛ براق
روشن شدن : کنایه از صبح شدن
روشن‌چراغ : کنایه از آفتاب
روشندل : بیدار، هشیار
روشن‌روان : هشیار، آرام
روشنی را مپای : منتظرِ روشنی (روز) نشو
روی دیدن : صلاح دیدن
روی زرد : کتایه از رنگ‌پریدگی و هراس
روی نهادن : میلِ رفتن کردن، آماده‌ی رفتن شدن؛ رفتن
روی نهادن به‌جایی : رفتن به‌آن‌سو
روی نهادن به‌سویی : رفتن به آن‌سو
رویینه‌تن : دارای تنی چون فلزِ روی نفوذناپذیر
رهنمای : خردمند، مشاور
رهنمون : راهنما/راهنمایی
ریختن : فاسد و پوسیده شدن
ریزان : ریخته، پوسیده، متلاشی
زادمرد : آزادمرد
زان‌نشان : آن‌گونه، به‌آن‌شکل
زبهرِ : به‌خاطرِ
زخم : ضربه
زدودن : صیقل دادن، پاک کردن
زر : طلایی
زربفت : زربافت، زری‌دوزی‌شده
زرنگار : خوش‌رنگ، خوش
زره‌دار : زره‌پوش؛ و مجازاً جنگجوی
زرین : طلایی
زرینه : طلایی
زلیفن : تهدید
زمان : مرگ
زمان و زمین : همه‌چیز
زمانه : روزگار
زمانی : (حتی) دَمی
زمانی دراز : مدتی طولانی
زمین : سرزمین، ناحیه
زنّار : در این‌جا رشته‌ای برای نگه داشتنِ صلیب بر گردن
زن‌آسا : چون زن
زنده‌پیل : فیلِ تنومند/خشمگین
زنده‌کن : زنده‌کننده، جان‌بخش
زوان : قول
زوان برگشادن : سخن گفتن
زوان‌چرب : چرب‌زبان، خوش‌زبان
زورق : قایق
زهرگونه : همه‌گونه، از هرجا
زی : سویِ
زیان : آسیب، خطر
زیبا : زیبنده، مایه‌ی زیبایی
زیردست : فرمانبر؛ این‌جا کنایه از جنگجو و سپاهی
زیرگاه : تخت، صندلی
زین‌باره : در این‌مورد
زین‌شمار : به‌همین‌ترتیب/تعداد
ژرف : عمیق
ژیان : خروشان، خشمگین
سُرو : شاخ
ساز : تجهیزات
سالارِ بار : مأمورِ تشریفاتِ کاخ
سالار : فرمانده
سالخورد : سالخورده
ساو : باژ، باج
سبزدریا : دریای آبی
سبک : درجا
سپاسیدن : سپاس بردن، شکر کردن
سپاه راندن : سپاه بردن
سپنج : موقت
سپنجی : موقت
سپه برکشیدن : سپاه بردن، لشکرکشی کردن
سپه برگرفتن : سپاه را به‌راه انداختن
سپه برنشاندن : سپاه کشیدن
سپه کشیدن : سپاه بردن
سپهبد : فرمانده، و در این‌جا شاه
سپهبدنژاد : از نژادِ سپهبدان و بزرگان
سپهدار : فرمانده، شاه؛ این‌جا قیدافه
سپهر : آسمان، جهان
ستاره‌شمر : ستاره‌شمار؛ اختربین
ستام : افسار
ستاینده : ستایش‌کننده؛ بنده
سترگ : بزرگ، این‌جا پرطنین
ستودن : ستایش کردن
ستور : چارپا
ستوه : خسته، عاصی
ستوه آمدن : خسته و عاصی شدن
سخت کردن : سفت و محکم کردن
سخن راندن : یاد کردن، حرف زدن
سخن سراییدن : حرف زدن
سخن‌گوی : چرب‌زبان، خوشسخن
سرِِ مایه : مایه، اصل، منشأ
سرِ مایه : جان، اصل
سر : بزرگ، شاه
سر باد گرفتن : مغرور شدن
سر پیچیدن : سرپیچی کردن، برگشتن
سر تابیدن : سر برگرداندن، سرپیچی کردن
سر نهادن : اضافه کردن
سراپرده : خیمه‌گاه
سراسر : کاملاً، عمیقاً
سرافیل : اسرافیل
سران : بزرگان
سرای سپنج : دنیای ناپایدار؛ کنایه از این‌دنیا
سرای سپنچ : دنیای گذران؛ این‌دنیا، درمقابلِ دنیای آخرت
سراینده : دانا
سربه‌سر : کاملاً
سرفراز : جنگی
سرکش : جنگجو، پهلوان
سرون : هم معنیِ شاخ دارد، در این‌جا کنایه از سر و یا معنیِ کپل
سریر : تختِ شاهی
سزیدن : شایسته بودن
سست : خوار، بی‌ارج
سفله : دون، خوار
سقلاب : سرزمینِ کنونیِ اسلاو
سکوبا : اسقف؛ مقامِ روحانیِ مسیحی
سگالیدن : گرفتن
سله : سبد
سلیح : سلاح
سماعیلیان : خاندانِ اسماعیل
سنان : نیزه
سندروس : سروِ کوهی؛ درختی زردرنگ
سواری نیارد برِ او شدن / :
سودمند آمدن : مفید واقع شدن
سور : مهمانی، جشن
سه‌دیگر : روزِ سوم
سیاه : تاریک؛ در این‌جا ناپاک و پلید
سیم : نقره
سیمین : نقره‌ای
شَبَه : شبق؛ سنگی سیاه‌رنگ
شاخ : شاخه، یا بلند و تنومند
شادان : شادمان
شادمان : خوش، نغز
شاه : در این‌جا اشاره به قیدافه
شاهوار : شاهانه، نفیس
شایستن : شایسته بودن
شبگیر : سحرگاه
شتروار : به‌اندازه‌ی بارِ شتر
شدن : رفتن؛ پیش رفتن
شرم : وقار، درنگ
شست : قلاب
شکردن : شکار کردن، کُشتن
شکسته : نابود، ازهم‌گسسته
شکیبا : بادِرنگ و صبروحوصله
شکیبایی : درنگ، وقار
شگفت : جالب
شگفت آمدن : عجیب نمودن
شگفت ماندن : شگفت‌زده/خیره شدن
شگفتی : چیزِ عجیب و طرفه
شمشیرزن : جنگجو، دلیر
شمع : چراغ
شناختن : دانستن
شوی : شوهر
شوی کردن : شوهر کردن
شهر : کشور، سرزمین
شهرزور : نامِ شهری، شاید همان‌اردشیرخُرّه
شهرگیر : جهانگیر، فاتح
شهریار : شاه
شیراوزن : شیرافکن؛ دلیر
شیرفش : چون شیر (شجاع)
شیرین‌زوان : خوشسخن
شیرین‌سخن : سخن‌ِ نیکو و خوش
شیز و عود : چوب‌هایی عالی
صف : گروه، سپاهِ هرطرفِ جنگ
صندل، عود : دو درخت و چوبِ خوشبو
صندوق : تابوت
صور : شیپورِ (رستخیز)
صورت : تمثال، تصویر
طَبق : سینی، ظرف
طرایف : طرفه‌ها؛ چیزهای خوش و نفیس
طلایه : جاسوس، نگهبان
طوق : گردن‌بند
عبیر : ماده‌ای خوشبو از آمیختنِ گلاب، مشک، صندل، کافور و زعفران باهم
عجب ماندن : شگفت‌زده شدن
عراده : ماشینِ پرتابِ سنگ
عماری : کجاوه
عمود : ستون
عنبر : ماده‌ای خوشبو که از شکمِ نهنگ می‌گیرند
عنبرآگین : آغشته به عنبر
عود : چوبِ خوشبو
غَمر/غُمر : نادان، ناکاربلد، ناشی
غَمری/غُمری : ناشی‌گری، ناکاربلدی، خامی
غرم : قوچ
غریوان : نالان، پوزش‌خواهان
غمی : غمگین، اندوهگین
فر : شُکوه، شجاعت
فراخ : بزرگ
فراز آمدن : نزدیک شدن؛ رسیدن
فراز آمدن؛ نزدیک شدن، رسیدن :
فراز آوردن : جمع کردن
فراز شدن : نزدیک شدن
فراوان : بسیار
فرتوت : فرسوده؛ کنایه از مُرده
فرجام : نهایت، آخر
فرخ : خجسته، نیکو
فرستاده : پیک
فرمانِ راست : فرمان و حکمِ الهی
فرمان شکستن : نافرمانی کردن
فرمانبر : بنده
فرمودن : دستور دادن
فرو شدن : پایین رفتن، غرق شدن
فروبردن : بلعیدن
فروتر : پایین‌تر
فرود آمدن : اردو زدن
فرود آوردن : نشاندن؛ استراحت دادن
فرود آوریدن : نشاندن
فروزنده : مایه‌ی فروغ و روشنی
فروغ : روشنایی
فروماندن : خیره ماندن، مات بردن، شگفت‌زده شدن
فرهی : شُکوه
فریادرس : یاور، کمک
فزون : بهتر، برتر، سرتر
فزون از شمار : بی‌حد، بی‌شمار
فزونی : برکت، شُکوه
فغان : خروش
فور : نامِ شاه/شاهانِ هند
فیران : ظاهراً نامِ شاه یا شاهانِ عرب
فیلسوف : فرزانه، دانشمند
قاقم : جانوری با پوست و موی نرم
قامت : قد
قبا : لباس
قدح : جام
قرطاس : کاغذ
قصب : روبنده‌ای ظریف و نازک برای زنانِ اشراف
قلم : قلمی؛ لاغر
قندیل : چراغدان، شمعدان
قوسِ‌قزح : رنگین‌کمان
قیر : کنایه از سیاه
قیصرنژاد : از نژادِ قیصر
کُشتمی : می‌کشتم
کُند : درنگی، متعلل
کِشت : دُرود، کشاورزی، محصول
کار : ماجرا، حرف
کار برساختن : آماده و مهیا شدن
کار دراز گشتن : تنگ شدنِ روزگار و شرایط
کارآزموده : باتجربه، کاربلد
کارآگه : خبرچین
کاردار : مقام یا حاکمِ محلی
کارزار : جنگ
کاستن : کم گذاشتن
کاستی : ناراستی، نادرستی
کافور : ماده‌ی معدنیِ خوشبو
کام‌ِ دل یافتن : به‌آرزو رسیدن، کامروا شدن
کام : آرزو، خواسته، کار
کامگار : کامروا
کبود : تیره، سیاه
کت : که تو را
کجا : که
کرپاس : کرباس
کردار : رفتار، آیین
کردگار : پروردگار، آفریننده
کردن : ساختن
کرده : ساخته
کرسی : تخت، صندلی
کرگ : کرگدن
کزو : که به‌خاطرِ آن
کژّی : کجی، نادرستی
کژگوی : دروغ‌گو، کج‌رفتار
کژی : انحراف، پیمان‌شکنی
کسان : دیگران
کش : که او را
کشورآرای : مایه‌ی زیباییِ کشور
کشیدن : رفتن
کفچ : کف
کلان : بزرگ، تنومند
کمّی : کمی، نقصان
کمربرمیان : درخدمت، بنده‌وار
کم‌وبیش : آمار
کمی گرفتن : کم شدن
کمین‌گاه : جای کمین/عبور
کنار : دامن
کنام : آشیانه
کوپال : گرز
کوس : طبلِ بزرگِ جنگ
کوشیدن : جنگیدن یا تلاش کردن
کوهسار : سرِ کوه؛ قله
کوه‌سر : کوهسار، کوه، قله
که : زیرا
کهتر : کوچک‌تر
کهتری : بندگی
کهن : قدیمی، پیشین
کی : شاه
کی مِرَد؟! : کی می‌میرد؟! نمی‌میرد
کیان : شاهان
کین : کینه، ناراحتی
کین آوردن : انتقام گرفتن یا جنگ پیش آوردن
کینه‌جوی : انتقام‌جو یا جنگ‌خواه
کیی : شاهی
گَست : زشت، ناموزون
گُرد : دلیر، پهلوان
گِردبرگِرد : دورتادور
گاه : تختِ شاهی
گذاشتن : عبور دادن
گذر جستن : عبور کردن؛ بی‌اعتنایی و نافرمانی کردن
گذشتن : گذشتن از پیمان کنار گذاشتن، زیرِپا گذاشتن
گر : یا
گرازان : شتابان
گران : بزرگ
گرانمایه : اصیل، زیبا، عالی
گراینده : میل‌کننده
گرد : گردوخاک
گردان : پهلوانان، دلیران
گردان‌سپهر : آسمان/جهانِ گردان
گردبرگرد : دورتادور
گردشِ بختِ شوم : تقدیرِ بد
گردشِ روزگار : تقدیر
گردن افراخته : با گردن‌ِ کشیده؛ با افتخار و در این‌جا بدونِ ترتیباتِ لازم
گردنده : چرخان
گردن‌فراز : دلیر، جنگی
گردن‌کش : پهلوان، شاه
گردون : گردونه، ارابه
گرش خوار گیرد بماند :
گرم : باچرب‌زبانی و نیکویی
گروه : جمع
گروه شدن : جمع شدن
گریز ندیدن : راهِ فرار ندیدن؛ فرار ممکن نبودن
گزارش : تعبیر
گزارش کردن : تعبیر کردن
گزاییدن : اذیت کردن، بیمار کردن
گزند : آسیب
گزیده : برگزیده، ممتاز، عالی
گزین کردن : برگزیدن، انتخاب کردن
گستاخ شدن : غرّه شدن
گستردن : خلق کردن یا وسیع کردن
گستردنی : هرچیزِ انداختنی و پهن‌کردنی چون قالی یا سفره
گسترده‌کام : کام‌گرفته، کامروا
گسی کردن : گسیل کردن، فرستادن؛ این‌جا مرخص کردن
گشاده : (بارِ) باز
گشاده‌دل : خوش‌رو
گشاده‌سخن : خوشسخن، ادیب
گشتن : سیاحت و سفر کردن
گشن : انبوه، بزرگ
گفتار : خوش‌سخنی
گفتن : حرف زدن
گفت‌وگوی : حرف‌وحدیث، پچ‌پچ
گلشن : باغ
گمانی : گمان
گنجِ بی‌رنج : گنجِ آسان‌به‌دست‌آمده
گنجِ درم : گنجی از سکه‌های نقره
گنج : گنجینه، خزانه
گنجور : خزانه‌دار
گنداور : پهلوان
گنداوری : دلاوری، جنگ
گوشوار : گوشواره
گوش‌ور : دارای گوشِ (بزرگ)!
گونه : رنگ، جلا، درخشش یا نوع
گوهرِ نابسود : جواهرِ تراش نخورده
گویا : سخن‌گو، خوش‌زبان
گوینده : داستان‌سرا، راوی
گهر : نژاد، اصالت
گیاها : گیاهان
گیتی : دنیا
گیهان : جهان
لَخت : تکه
لاژورد : لاجوردی، تیره
لب خاییدن : لب گزیدن
لب گشادن : حرف زدن
لب گشودن : حرف زدن
لشکر راندن : لشکر بردن، سپاه کشیدن
لشکرگه : اردوگاه
مَردِ خُرد : بنده، مردمِ عادی
مَردفَش : چون مرد
مِهر آوردن : مهربانی کردن، بخشیدن
مام : مادر
ماندن : باقی گذاشتن، باقی ماندن
ماه : کنایه از روشنک
ماه‌دیدار : ماه‌رو
ماه‌رخ : دارای رویی چون ماه؛ زیبا
مایه : ماده
مایه‌ور : عالی
مردُمی : انسانیت، بزرگی
مردِ خرد : خردمند
مردمی : مردانگی، دلیری، شاهی
مردی : مردانگی، دلیری
مرز : کشور، منطقه
مرزوبوم : سرزمین، کشور
مرغزار : دشت
مرنج : رنجه مشو؛ زحمت و سختی نکش
مزد : دستمزد، یا رشوه
مشک : ماده‌ای خوشبو از شکمِ آهو
مشک‌بوی : خوشبو چون مشک
مشکوی : اندرونی، حرم‌سرا
مغز : اندیشه، خِرد
مغفر : سربند
مکافات : سزای عملِ بد
ملاح : کشتی‌بان
ملمّع : خالدار یا درخشان
منزل : استراحتگاهِ بینِ راه
منشور : عهد؛ حُکمِ حکومتِ جایی که به کسی می‌دهند
موبد : مشاور ، مقامِ روحانی
مه : بزرگ، سر
مهان : بزرگان، شاهان
مهتر : بزرگ، فرمانده
مهد : کجاوه
مهر : مهربانی
مهندس : اندازه‌گیر، شمارنده، محاسب
مهی : بزرگی
میان : وسط، بین
میان بستن : کمر بستن؛ آماده شدن
میل : واحدِ مسافت؛ یک‌سومِ فرسنگ
مینو : بهشت
میوه‌دار : درختِ میوه
نِشست : جای نشستن
ناب : خالص
نابسود : دست‌نخورده، کارنشده
ناپارسا : بی‌دین
ناتوان : درمانده، بیمار
نار : انار
ناسپاس : ظالم
ناسفته : سوراخ‌نشده، کارنشده
ناسودمند : بی‌حاصل، ناخوش
ناکس : ناجوانمرد
ناله : صدا، آوا
ناله‌ی کرنای : طنینِ شیپور
نامِ بلند : افتخار
نامبردار : نامدار
نامدار : معروف، بزرگ
نامداران : بزرگان
نامور : بزرگ، معروف، کاربلد
ناموربارگاه : کاخِ عالی
نامه‌ی بخردان : نامه‌ی خردمندان؛ نامه‌ی خردمندانه
نایِ رویین : شیپورِ فلزی
نبد : نبود
نبرده : جنگی، دلیر
نبشتن : نوشتن
نبیسنده : نویسنده، دبیر
نثار : هدیه، پیشکش
ندانستن : نتوانستن
ندیم : هم‌نشین، مونس
نرد : تنه‌ی درخت
نرم‌جا : رختخواب
نزد : نزدیک، حضور
نزدیک : نزد، پیش
نژاد : خاندان
نژندی : ناراحتی یا بدبختی
نشاختن : نشاندن
نشست : نشستنگه، جا، سرزمین
نشست : نشستن؛ زندگی کردن
نشستن : به‌شراب‌خواری نشستن
نشستنگه : جای نشستن؛ تخت
نشیم : آشیانه
نظاره : درحالِ نگاه کردن، تماشاکنان
نغز : خوش، عالی
نگارنده : تصویرگر
نگاه داشتن : مراقبت کردن
نگریستن : دقت کردن
نگه کردن : بالاپایین کردن، دقت کردن در چیزی
نگهدار : حافظ، مراقب
نگین : سنگِ قیمتی، جواهر
نم : رطوبت
نماز بردن : به‌خاک افتادن به‌احترام
نماینده : نشان‌دهنده، راهنما
نمودن : نشان دادن
نواختن : لطف‌ومهربانی کردن
نهالی : بستر و کنایه از گور
نهان : پنهانی، زیرِلب
نهفت : جای پنهان شدن با آسایش؛ کنایه از گور
نهفتن : پنهان کردن
نی : نه
نیام : غلاف
نیز : همچنین و اصلاً
نیزه‌گزار : به‌کاربرنده‌ی نیزه؛ جنگجو
نیزه‌ور : صاحب‌نیزه؛ جنگجو
نیستی : نبود
نیک‌اختر : خوش‌بخت، والامقام
نیک‌بخت : خوش‌اقبال
نیکخواه : کنایه از خدمتکار و کنیز
نیک‌خوی : خوش‌ذات
نیکی‌شناس : قدردان
نیکی‌فزای : افزون‌کننده‌ی خوبی‌ها
نیکی‌گمان : خوش‌نیتی
نیل : ماده‌ای معدنی که صفتِ نیلی از آن ساخته شده
نیمروز : سیستان، که محلّ حکومتِ خاندانِ رستم بوده
و گر : و یا
والا : بزرگ
ورایدون : و یا
وشّی : جوهرِ شمشیر؛ یا تابان و درخشان (و تیز چون ابریشم)
ولیکن : اما
هَرّا : گلوله‌های تزئینی بر افسار و یراقِ اسب
هَزم : مهربانی کردن یا درهم شکستنِ دشمن
هامون : دشت
هدیه ساختن : هدیه آماده کردن
هرکس : همه‌کس
هرکسی : هیچ‌کس
هزبر : شیر
هشیوار : هشیار
هم : نیز، به‌همین‌ترتیب
همال : همتا، هم‌شأن
همان : همچنین، به‌همین‌ترتیب
همانا : حتماً
هم‌اندرزمان : درهمان‌زمان، درجا
هم‌اندرشتاب : درجا، سریع
هم‌چنان : به‌همان‌ترتیب و وضع
همچنین : به‌همین‌ترتیب
همداستان : موافق
همداستان گشتن : موافق و راضی شدن
هم‌درزمان : درهمان‌زمان، درجا، فوراً
همگروه : همگی، باهم، دسته‌جمعی
همگروه شدن : جمع یا همفکر شدن
همگنان : همگی، یا همگی باهم، یک‌صدا
همه : همگی یا کاملاً
همی : همانا
هنر : دلاوری، کاربلدی
هور : خورشید
هوش : خرد
هوش باز آوردن : توجه کردن
هوش داشتن : حواس جمع کردن، دقت کردن
هول : ترس
هیچ : اصلاً، ذره‌ای
هیون : شتر یا اسب
یاد داشتن : به‌یاد داشتن؛ کنایه از حافظه‌ی خوب
یاد کردن : گفتن، تعریف کردن
یادزد : مصدرِ مرخم از یاد زدن؛ یاد کردن
یادگیر : باخرد و تجربه
یارستن : جرئت کردن
یاره : دستبند یا گردن‌بند؛ در این‌جا دستبند
یال : گردن
یاور : کمک
یزدان‌پرست : خداپرست؛ عابد، بنده
یک زمان : لحظه‌ای
یکایک : جزءبه‌جزء، باجزئیات
یک‌به‌یک : کاملاً
یک‌دل : یک‌سخن، همدل
یکسر : همگی، کاملاً
یکسره : به‌اتفاق، همگی
یگانه : یکی، خالص