نام مکان جغرافیایی در شاهنامه : ماوراء النَّهر
نام فعلی مکان جغرافیایی : سرزمین های ورای رود جیحون
نام های دیگر مکان جغرافیایی در شاهنامه:
شرح مکان جغرافیایی:
ماوراءالنَّهر: این نام گرچه عربی و به معنی ورای شهر است، یعنی ورای رود جیحون، مانند خود جیحون که اعراب آن را به آمودریا اطلاق کردند و ایرانیان این نام تو بر آمده را پذیرفتند، با اقبال نویسندگان شاهنامه ابومنصوری و نیز فردوسی مواجه شد و آنان هم سرزمین های آن سوی جیحون را به سیاق اعراب ماوراء النهر نامیدند. در شاهنامه ۳ بار نام ماورالنهر آمده است؛ اولین بار برای معرفی بهتر خرگاه، یا همان حدود تخارستان، آمده که بخشی از قلمرو تورانیان است که در ساحل چپ جیحون واقع بوده است:
سزد گر بداریم دل هم بر آن نگردیم از آیین و راه سران
ز خرگاه تا ماورالنهر بر که جیحون میانجی ست اندر گذر
نیز در ادامه گوید که کیکاووس اولین ولایتی را که به سیاوش بخشید کورستان در آن سوی ماوراء النهر بود:
زمین کورستان بد از پیشتر که خوانی همی ماورالنهر
با همین دو بیت حدود غربی و شرقی ماوراء النهر معلوم شده است. غرض از«ماورالنهر در مرز ماوراء النهر است که یک بار دیگر هم در معرفی سپهدارخاقان چین به کار رفته است:
نخستین سپهدار خاقان چین که تاجش سپهر است و تختش زمین
یکی مهتر از ماورالنهر در که بگذارد از چرخ گردنده سر
گرچه در زمان افراسیاب و غلبه تورانیان بر آن سوی رود جیحون قلمرو آنها تقریبا با ماوراء النهر و ترکستان یکی بوده، توران شامل محدوده ای متغیر و قومی (محل زیست تورانیان) و ماوراء النهر محدوده جغرافیایی ثابتی بوده که تغییر نمی یافته است. حد غربی این محدوده جغرافیایی رود جیحون بوده اما حد شرقی اش تا آن سوی رود سیحون یا سیردریا(گل زریون) که اقوام ایرانی مثل چاچ و فرغانه، هم ساکن آن بوده اند گسترش داشته است. جغرافی دانان قرون آغازین اسلامی نیز ماوراء النهر را تقریبأ بنا بر همین ملاک تعریف کرده اند. ذکر آن در حدود العالم و اصطخری آمده است. از عصر سامانی به بعد ترکان بیش از پیش در این منطقه ساکن شدند و به مرور نام ترکستان یافت.