طوس

نام مکان جغرافیایی در شاهنامه :  طوس

نام فعلی مکان جغرافیایی :  طوس آرامگاه فردوسی

نام های دیگر مکان جغرافیایی در شاهنامه:

شرح مکان جغرافیایی:

طوس که اینک تنها نام شهری ویرانه در جوار مشهد و محل آرامگاه فردوسی است در اصل نام ولایتی به وسعت تقریبی شانزده هزار کیلومتر مربع (حدود یک صدم وسعت ایران کنونی) و شامل حوضه آبریز کشف رود بوده است. چون یکی از پهلوانان شاهنامه پسر نوذر ،پیشدادی نیز طوس نام داشته این نام در شاهنامه فراوان آمده و گوش آشنای همگان گشته است. ایضاً تعلق سرایندۀ شاهنامه به این دیار نام طوس را شاخص کرده اما در شاهنامه از ولایت طوس چنان یاد می شود که با جایگاه و اهمیت واقعی آن چندان تناسبی ندارد.

آخرین خبر از طوس در پادشاهی یزدگرد شهریار یزدگرد سوم است که هنگام گریز از پیش سپاه فاتح ،عرب به نشابور می رود و از آنجا به دژداران و مرزبانان ولایت طوس نامه می نویسد و از مرزبانان حکام و قلعه داران چند دژ به نامهای ،بغمنج ،گاه شمیران رویینه زاوه کوه کلات و گروه به صورت های زیر یاری می طلبد

پس از آن یزدگرد به کنارنگ یا مرزبان کل ولایت طوس نامه مینویسد و از چند قلعه و در دیگر این ولایت به عنوان محلهایی آمن برای ملزومات لشکر خود یاد می کند.

از شاهنامه و دیگر منابع نمیتوان پی برد که ولایت طوس در عهد باستان چند شهر داشته و نام آنها چه بوده است. در رساله شهرستانهای ایرانشهر آمده است که شهرستان طوس را طوس پسر نوذر ساخت و نهصد سال سپاهبد [ ایران ] بودچون «شهرستان» در ایران باستان به معنی کشور و ولایت و شهرستان و نیز شهر بوده است. نمیتوان فهمید که غرض از «شهرستان طوس» که توسط طوس بن نوذر ساخته شده چیست؟ این که در بندهش هم از «طوس شهر» نام برده شده مشمول همین سؤال است.

آنچه مسلم است ولایت شانزده هزار کیلومتری طوس در قرون آغازین اسلامی دارای صدها قریه و چهار شهر به نام های نوقان ،طابران ،رادکان و تروغبذ بوده که نوقان یا نوغان از زمان شهادت حضرت رضا (ع) در آن شهر و دفن جسد ایشان در اراضی روستای سناباد آن به نام «مشهدالرضا» و بعد هم «مشهد» شهرت یافته و اکنون مرکز استان خراسان رضوی ایران است و نوقان محله ای از آن شهر تروغبذ حالا طرقبه خوانده می شود که شهری ییلاقی نزدیک مشهد و حدود ۱۰ کیلومتری شمال غرب آن است.

طابران هم چون از سدۀ چهارم هجری مرکز ولایت طوس شده نام آن ولایت یعنی طوس را به خود گرفته و حتی به سبب آن که آرامگاه فردوسی در آن واقع است عموماً «فردوسی» هم خوانده میشود. رادکان نیز در فاصله ۷۵ کیلومتری مشهد به سوی قوچان با همین نام به صورت شهرکی کوچک باقی است. این مجموعه شهر و آبادی همان ولایت طوس شاهنامه است با این همه عموم مردم ایران و حتی اغلبی از شاهنامه شناسان، تنها همان شهر طابران را طوس میشناسند. ویرانه های این شهر در فاصلۀ تقریباً چهار فرسنگی شمال غرب شهر مشهد برجاست و آرامگاه فردوسی در شمال عرصۀ ۳۵۰ هکتاری آن واقع است که سالانه بیش از دومیلیون زایر دارد.