نام مکان جغرافیایی در شاهنامه : گوزگانان
نام فعلی مکان جغرافیایی : جزجان و فارایاب در افغانستان
نام های دیگر مکان جغرافیایی در شاهنامه:
شرح مکان جغرافیایی:
گوزگانان: یکی از ولایات شاخص ایران زمین در جنوب غرب بلخ بوده است. چون این ولایت را اعراب جوزجانان می خوانده اند اکنون نیز به همین نام شهرت دارد و یکی از ولایات کشور افغانستان با مرکزیت شهر شبرغان یا شبورغان است.
نام گوزگانان تنها یک بار در شاهنامه و آن هم در جنگ یازده رخ آمده است. وقتی پیران ویسه احساس می کند از ایرانیان با سپهسالاری گودرز شکست خواهد خورد، طی نامه ای به گودرز پیشنهاد می کند که با تعیین مرزهای جدید میان ایران و توران صلح کنند، تا تورانیان شهرهای متعلق به ایران را ترک و از آنها عقب نشینی نمایند. یکی از این شهرها با ولایات هم گوزگانان بوده است:
دگرگوزگانان فرخنده جای نهاده ست نامش جهان کدخدای
گوزگانان را تقریبا همه جغرافی دانان سده های آغازین اسلامی معرفی کرده اند. یکی از آنها مؤلف اولین کتاب جغرافیای فارسی یعنی حدود العالم است که کتابش را به نام حکام فریغونی گوزگانان تألیف کرده و خودش هم از همان ولایت بوده است. وی گوزگانان و حدود آن را چنین توضیح می دهد:«گوزگانان ناحیتی است آبادان و با نعمت بسیار و با داد و عدل و ایمن. و این ناحیتی است کی مشرق آن بلخ است و تخارستان ( خرگاه )تا به حدود بامیان (بامین). و جنوب وی آخرین حدود غور است و حد بُست، و مغرب وی حدود غرجستان (غرچگان) است و قصبه بشین است تا به حدود مرو. و شمال وی حدود جیحون است. و پادشاهی این ناحیت از ملوک
اطراف (تابع حکام اصلی خراسان) است، و اندر خراسان او را ملک گوزگانان خوانند، و از اولاد افریدون است، و هر مهتری کی اندر حدود غرجستان است و حدود غورست همه اندر فرمان او آید. و از همه ملوک اطراف او بزرگ ترست به پادشاهی و عزو مرتبت و سیاست و سخاوت و دوستداری دانش…» (۱۳۷۲، ص ۳۰۱-۳۰۴). وی شهرها و خرده ولایات گوزگانان را نیز چنین برمی شمرد: «ربوشاران، درمشان، تمران، ساروان، مانشان» (همان، ص ۳۰۴-۳۰۷). سه شهر مرکزی و مهتر گوزگانان را هم بدین صورت معرفی می کند: «جهودان شهری است آبادان و با نعمت و بر دامن کوه نهاده و مستقر ملک گوزگانان است. ولامیرابه لشکرگاه نشیند و از شهر تا به لشکرگاه فرسنگی و نیم است، و آن لشکرگاه را در آندره خوانند… گرزوان شهری است بر کوه نهاده، با نعمت بسیار و هوای خوش، و أندر قدیم جای ملوک گوزگانان آنجای بودی». و گوید:«انبیراانبر قصبه گوزگانان است و شهری نیکوست و آبادان»(همان، ص ۳۰۸-۳۰۹)
از میان این سه شهر، گرزوان همان است که نام آن دو بار به صورت گرزبان در شاهنامه آمده است. جهودان بعد میمنه خوانده شده که اکنون نیز با همین نام مرکز ولایت فاریاب (پاریاب) در غرب ولایت جوزجان است و بر روی نقشه های کشور افغانستان مشخص.
ملوک نژاده و فرهیخته آل فریغون گوزگانان تا ظهور غزنویان برجا بودند. یکی از دختران ملک آن دیار را نوح بن منصور سامانی گرفت، دختر دیگرش را هم محمود بن سبکتگین غزنوی به زنی گرفت که ظاهرا امیرمحمد از همان دختر زاده شد و محمود در سال ۴۰۷ وی را به جای فریغونیان حاکم گوزگانان کرد و آن دودمان برافتادند ولایت گوزگانان اکنون به دو ولایت کوچک ترجوزجان و فاریاب تقسیم شده که از ولایات شمال غربی کشور افغانستان هستند.