نام مکان جغرافیایی در شاهنامه : گرزبان
نام فعلی مکان جغرافیایی : شهری در ولایت گوزگانان ترکستان
نام های دیگر مکان جغرافیایی در شاهنامه:
شرح مکان جغرافیایی:
گرزبان :گرزبانان گرزبان شهری کوهستانی در ولایت گوزگانان و گاه پایتخت زمستانی حکام آن ولایت بوده است. پس از کشته شدن نوذر به دست افراسیاب و به پایان آمدن تقریبی دوره پیشدادیان، ایران بی شاه و سرور شده و افراسیاب و تورانیان هم تا ری پیش آمده بودند در نتیجه بزرگان ایران خصوصاً زال سپهدار، به جای طوس و گستهم فرزندان نوذر یکی از نژادگان ایرانی به نام زوطهماسب را که از تخمه فریدون میدانستند به شاهی برداشتند. آنگاه تنی چند با سپاهیان گرزبان و بامین نزد زو رفتند و او را به شاهی دعوت کردند.
ز تخم فریدون بجستند چند یکی شاه زیبای تخت بلند
ندیدند جز پورطهماسب زو که تاج فریدون بدو گشت نو
بشد قارن و موبد و مرزبان سپاهی زبامین و زگرزبان
یکی مژده بردند نزدیک زو که تاج فریدون به تو گشت نو
نام گرزبان که آن را گرزوان هم خوانده اند بی ارتباط با نام زو نیست همچنین خاندان آل فریغون حاکم گوزگانان که خود را از اعقاب فریدون می دانسته اند، می تواند به استناد همین خبر شاهنامه بوده باشد. به هر روی انتخاب شاه از ولایت بامین و گرزبان در غرب بلخ نشان از اهمیت آن ولایت میدهد.
بار دیگری که از گرزبان نام برده شده پس از مرگ یزدگرد بزه گر است که گوید چون بزرگان ایران از یزدگرد آزرده بودند در پارس گرد آمدند تا برای جانشینی او کسی غیر از فرزندان وی را برگزینند. یکی از این بزرگان هم پیروز اسپ افکن از گرزبان بود
چو در دخمه شد شهریار جهان از ایران برفتند گریان مهان
کنارنگ با موبد و پهلوان هشیوار دستور روشن روان
همه پاک در پارس گرد آمدند بر دخمه یزدگرد آمدند
چو گستهم کو پیل کشتی بر اسپ دگر قارن گرد پور گشسپ
چو میلاد و چون پارس مرزبان چو پیروز اسب افکن از گرزبان
یعقوبی در سده سوم هجری یکی از شهرهای مهم ولایات جوزجان یا گوزگانان را کندرم قرزمان یا گرزبان خوانده که پادشاه جوزجان در آن ساکن بوده است.
مؤلف گوزگانی حدود العالم در نیمه دوم سده چهارم پس از معرفی ولایت گوزگانان یکی از شهرهای آن را چنین معرفی کرده است. گرزوان شهری است بر کوه نهاده با نعمت بسیار و هوای خوش و آندر قدیم جای ملوک گوزگانان آنجا بودی.
بارتلد محل گرزبان را در قسمت علیای رود میمنه یا شیرین تگاب حدس زده است که اطلاعات محلی هم این نظر بارتلد را تأیید می کند. زواری یادآور شده که مرکز اداری گرزیوان تا سال ۱۳۴۷ / ۱۹۶۸ م در بلچراغ (پل) چراغ قرار داشت… در حال حاضر بلچراغ یک ولسوالی (شهرستان) جداگانه در کنار گرزیوان است اما سرزمین تاریخی گرزیوان شامل ولسوالی های گرزیوان و بل چراغ در استان فاریاب (پاریاب) و درزاب در استان جوزجان میشود.