نام مکان جغرافیایی در شاهنامه : هیتال
نام فعلی مکان جغرافیایی : حدود کشور تاجیکستان
نام های دیگر مکان جغرافیایی در شاهنامه: هپتال
شرح مکان جغرافیایی:
هیتال که اعراب آن را هفطال و هیطل خوانده و نوشته اند سرزمین قوم نیمه ایرانی – نیمه ترک هپتال یا هپتالی بوده که از هونهای سفید بوده اند. این قوم عمدتاً از زمان ساسانیان و تضعیف کوشانیان در ماوراء النهر ظاهر شدند و قدرت یافتند اولین بار در پادشاهی هرمز پسر یزدگرد دوم از شاه هیتال سخن به میان آمده که پیروز برادر هرمز به او پناهنده شده است
چو هرمز برآمد به تخت پدر به سر برنهاد آن کیی تاج زر
تو پیروز را ویژه گفتی ز خشم همی آب رشک اندر آمد به چشم
سوی شاه هیتال شد ناگهان ابا لشکر و گنج و چندی مهان
شاه هیتال با این شرط که پیروز شهرهای ترمذ و ویسه گرد را به او واگذارد سی هزار سپاهی از هیتالیان به پیروز داد. او هم با همان سپاه به ایران آمد و پادشاهی را از برادرش هرمز گرفت
بدین گونه دخالت هپتالیان در امور پادشاهی ساسانیان آغاز گشت و تا کشته شدن پیروز و اسیری قباد پسر پیروز به دست خوشنواز ترک ادامه یافت
به هر روی در زمان پادشاهی انوشیروان عمده ماوراء النهر در دست هپتالیان با ریاست چغانیها بود که دوست ساسانیان به حساب می آمدند، یا دست کم انوشیروان برای رقابت با ترکان و خاقان چین از هپتالیان و سرزمین ،آنها هیتال حمایت میکرد بدین مناسبت نام هیتال بارها در شاهنامه آمده است از زمان پادشاهی هرمزد نوشین روان گروه جدیدی از ترکان در آن خطه قدرت یافتند که ساوه شاه و پسرش پرموده ریاست آنها را داشتند و بهرام چوبینه از سوی هرمزد مأمور جنگ با ایشان شد. چون این گروه ترک بودند و نه هپتالی دورگه نام سرزمین هیتال در شاهنامه کم رنگ و بعد محو شده .است تنها در آغاز مأموریت بهرام چوبینه آمده است که شاه ایران از هیتال تا رود برگ در چاچ را به وی داد
ز هیتال تا پیش رود برک به بهرام بخشید و بنبشت چک
از میان جغرافی دانان سده‌های آغازین اسلامی مقدسی تمام سرزمینهای ورای رود جیحون یعنی ماوراء النهر را هیطل خوانده و نوشته که جیحون دو بخش خراسان و هیطل را از هم جدا میکند و نیز یادآور شده است که ابوزید بلخی خراسان و هیگل را دو سرزمین جدا از هم دانسته است. بدین سبب خود وی عمدۀ شهرها و خرده ولایت سمت راست جیحون را همچون بخارا رباط ذوالکفل در ساحل راست جیحون و قسمت شمالی زم و قسمت شرقی خوارزم را از زمره هیطل دانسته و رود چغانیان سرخان رود رود (ترمذ) را هم رود هیکل خوانده است
مقدسی درباره ویژگیهای هیطل نوشته که آن سرزمین از دلبازترین جاهایی بوده که وی دیده است و عمده مردم هیطل را هم از سپیدجامگان دانسته و نیز مدعی شده است که سرزمین خاوران را دو برادر به نام‌های هیطل و خراسان که دو پسر عالم بن سالم بن نوح بودند آباد کردند پس این سوی نهر جیحون به نام هیاطله خوانده میشود بعد هم ذیل عنوان «هیطل» نوشته است: «بدان که این سوی رود زرخیزترین زمینهای خداست»
اما مؤلف حدود العالم عمدتاً سرزمینهای کوهستانی چغانیان و ختلان واقع در کشور کنونی تاجیکستان تا قلب هند گویا همان سرزمین کوشانیان را هیتال خوانده و آن را چنین معرفی کرده است هیتال ناحیتی است به نزدیکی قنوج در هند میانشان کوهی است عظیم و ناحیتی خرد .است و لکن مردمانی جنگی و مبارز دارد و پادشاهی او از ملوک اطراف است و میان وی و میان رای قنوج دشمنی است
لسترنج یادآور میشود که رود جیحون از قدیم مرز اقوام فارسی زبان و ترک زبان بوده است و دو سوی آن را ایران و توران میخوانده اند اما اعراب توران را ماوراء النهر و نیز هیکل خوانده اند اقوام هیطل یا به قول اعراب هیاطله در قرن پنجم میلادی سرسخت ترین دشمنان دولت ایران محسوب میشدند. ها افتالیست که در اصطلاح نویسندگان رومی به “هونهای سفید” نیز معروف بودند همین هیاطله هستند ولی نویسندگان عرب در قرون وسطی در استعمال کلمه هیاطله مراعات دقت ننموده آن را بر تمام اقوام و بلاد تورانی چه برهونهای سفید چه بر غیر آنها اطلاق کردند مقدسی نیز در این مورد از آنها پیروی کرده است. تمام این بلاد را می توان به پنج ایالت تقسیم کرد»
با توجه به آنچه گذشت میتوان حدود کشور تاجیکستان ،کنونی خصوصاً ختلان را قلب سرزمین هپتالیان و هیتل دانست. هیرمند رود هیرمند شاهرگ حیاتی ولایت پهناور سیستان است. شاخۀ اصلی این رود از کوه‌های مرتفع ولایت غور در مرکز کشور کنونی افغانستان سرچشمه می گیرد و پس از عبور از خرده ولایت زمین داور شهر داور به کنار شهر بست میرسد و در آنجا از سمت چپ یا شرق رودخانه ،دیگری قندهار کنونی، به آن می پیوندد و به سوی جنوب و بعداً غرب جریان می یابد تا به دریاچه زره یا هامون میریزد از محل تلاقی دو شاخه در بست تا انتهای هیرمند را ولایت سیستان می گفته اند که بخش آغازین آن استان یا ولایت نیمروز کشور افغانستان را تشکیل میدهد و قسمت انتهایی آن شامل بخش عمده شهرستان زابل ایران در استان سیستان و بلوچستان است.