ضرب المثل ( دستانزد ) : آب زیر کاه
توضیحات ضرب المثل : با درود به عزیزان مهربان و فرهیخته ، باز هم نوبت آن رسیده که سری به دنیای شاهنامه با نگاهی دیگر بزنیم تا ببینیم چه می یابیم. امروز می خواهیم به سراغ ترکیبی رویم که همه ما در محاوره بطور معمول بسیار از آن استفاده می کنیم …اینک ببینیم ترکیب آب زیر کاه کجا در کتاب مورد استفاده قرار گرفته :
داستان سیاوش را که حتما می دانید در بخشی از این داستان می خوانیم : سودابه که دلباخته ی سیاوش شده بود با دسیسه های فراوان و سخن با کاووس سعی در جذب سیاوش داشت و او را به شبستان خود می خواند و شاه کاووس نیز که در پی نام و آوازه خود هست جهت ازدواج سیاوش و به اصرار سودابه با او سخن می گوید که در آنجا سیاوش که از نیت شوم سودابه آگاه شده بود چنین پاسخی به شاه می دهد :
بدو گفت من شاه را بنده ام – به فرمان و رایش سرافگنده ام
هرآن کس که او برگزیند رواست – جهاندار بربندگان پادشاست
نباید که سودابه این بشنود – دگرگونه گوید بدین نگرود
به سودابه زین گونه گفتار نیست – مرا در شبستان او کار نیست
و کاووس شاه با خنده :
ز گفت سیاوش بخندید شاه – نه آگاه بد(( ز آب در زیرکاه))
لت دوم این بیت شعر که از زبان حکیم گفته میشود ، یکی از اشاراتی هست که در باب این دستانزد جالب در کتاب شاهد هستیم. برای ریشه این ترکیب نیز سری می زنیم به چهارمقاله نظامی که می گوید :
آب زیر کاه از ابتکارات قبایل و جوامعی بود که به علت ضعف و ناتوانی جز از طریق مکر و حیله یارای مبارزه و مقابله با دشمن را نداشته اند. به همین جهت برای آنکه بتوانند حریف قوی پنجه را مغلوب و منکوب نمایند، در مسیر او باتلاقی پر از آب حفر می کردند و روی آب را با کاه و کلش طوری می پوشانیدند که هیچ عابری تصور نمی کرد «آب زیر کاهی» ممکن است در آن مسیر و معبر وجود داشته باشد…
آب زیر کاه در قرون و اعصار قدیمه جزء حیله های جنگی بود و سپاهیان متخاصم را از این رهگذر غافلگیر و منکوب می کردند.البته این حیله جنگی در مناطق باتلاقی و نقاطی که شالیزاری داشت – مانند گیلان و مازندران – بیشتر معمول و متداول بود تا همان طوری که گفته شد، موجب سوءظن دشمن نگردد. طریقه اش این بود که در مسیر قشون مهاجم باتلاقهای پراکنده و متعدد و کم عرض حفر می کردند و روی باتلاقها را با کاه و کلشن می پوشانیدند. بدیهی است عبور از این مناطق موجب می شد که قسمت مقدم مهاجمین یعنی پیشتازان و سوارکاران در باتلاقهای سرپوشیده فرو روند و پیشروی آنها دچار کندی شود تا برای مدافعان فرصت و امکان آمادگی و تجهیز سپاه فراهم آید.
حکیم توس نیز به زیبای از این ترکیب در اشعار خود بهره برده و حتما می دانید که آب زیر کاه به کسانی اطلاق می شود که زندگی و حشر و نشر اجتماعی خود را بر پایه مکر وحیله بنا نهند و با صورت «حق به جانب» ولی سیرتی ناپاک در مقام انجام مقاصد شوم خود برآیند. این گونه افراد را مکار و دغلباز نیز می گویند و ضرر خطر آنها از دشمن بیشتر است. زیرا دشمن با چهره و حربه دشمنی به میدان می آید، در حالی که این طبقه در لباس دوستی و خیرخواهی خیانت می کنند…از همان نوعی که در داستان سیاوش خواندیم.
این مطلب توسط جناب آقای حمیدرضا رحیمی و گروه بزرگ تلگرامی فردوسی،شاهنامه و شاهنامه خوانی که توسط ایشان مدیریت می شود به وب سایت ویکی شاهنامه ارائه داده شده است.