نام مکان جغرافیایی در شاهنامه : سنبار
نام فعلی مکان جغرافیایی: شمال شهر راز استان خراسان شمالی ایران و غرب استان آخال ترکمنستان
نام های دیگر مکان جغرافیایی در شاهنامه: سمبار، سومبار، سبنار
شرح مکان جغرافیایی:
سُنبار: یا سُمبار و سومبار نام قدیم رودخانه اترک خراسان است، که قسمت انتهایی آن بخشی از مرز دو کشور ایران و ترکمنستان را تشکیل می دهد. سنبار در اصل نام یکی از شاخه های شرقی رودخانه اترک است که در سمت راست شاخه غربی آن جاری است. پیش ترها هر دو شاخه را به نام رشته شرقی سنبار می خوانده اند، اما از سده هشتم هجری به بعد که نام اترک پیدا شده هر دو شاخه پس از پیوستن به هم اترک خوانده شده است. گرچه رودخانه سنبار با دهستان فاصله زیادی داشته و دارد، پیش از اسلام با حفر کانالی آب آن را به دهستان می برده اند. بدین سبب در شاهنامه ضمن شرح دو جنگی که میان توران و ایران، در زمان نوذر و کیخسرو، در محل دهستان روی داده از سنیار هم نام برده شده است. اما چون ناسخان شاهنامه در قرون بعد از مغول با نام سنبار آشنا نبوده آن را در نسخه های خود تغییر داده اند مگر یکی دو نسخه. بدین سبب در چاپ مسکونام سنبار کالا از متن به حاشیه برده شده، خالقی هم بار اول آن را به حاشیه برده و توضیحی برای استنباط خود نداده، ولی بار دوم آن را در متن قرار داده است، البته به شکل نادرست سبنار، در این میان جیحونی هر دو بار آن را با اعراب «سَبار» در متن آورده است.
چون این رود نیز مثل اترک بخشی از مرز ایران و ترکمنستان را تشکیل می دهد نام آن در قرارداد آخال میان ایران و روسیه به صورت سومبار آمده است. بنابراین، تلفظ صحیح نام آن باید سُنبار بوده باشد، نه «سَنبار».
اولین جنگ ایران و توران در محل دهستان مربوط به زمان پادشاهی نوذر در ایران و نوجوانی افراسیاب در زمان پادشاهی پدرش پشنگ بوده که منجر به شکست سیاه ایران و کشته شدن نوذر می شود، در این جنگ، بنا بر ضبط جیحونی، آمده است:
ز انبوه ترکان پرخاشجوی به سوی دهستان نهادند روی
دهستان گرفتند زایشان حصار به سنباردر یُد سپه را گذار
شب و روز بد برگذرهاش جنگ برآمد بر این نیز چندی درنگ
اما خالقی بیت مربوط به دهستان و سنبار را چنین آورده است:
دهستان گرفتند ازیشان حصار نه بسیار بد مر سپه را گذار
مسکو هم بیت را کلا حذف و ضبط نسخه بدل هایش را در حاشیه نقل کرده است. این ضبط ها از بین محذوف چنین است
دهستان گرفتند ز ا یشان حصار براو بسته شد راه جنگ استوار
دهستان گرفتند ایشان حصار سپه را به سیاره بر بُد گذار
دهستان گرفتند از ایشان حصار بِسه جای بَد بُد سپه را گذار
اما خالقی ضبط مصرع مزبور را تنها از نسخه «پ»(پاریس، مورخ ۸۴۴) گرفته، در حالی که نسخه س (طوپقاپو سرای، مورخ ۷۳۱) مصرع را چنین داشته است: «بسَنبار در بُد سپه را گذار»، و نسخه لن(لنینگراد، مورخ ۷۳۳) آن را چنین آورده است: «سپه را بسیاره بر بُد گذر»؛ و نسخه لی (لیدن، مورخ ۸۴۰) چنین است: «بتیسار بردند سپه را گذار». چند نسخه دیگر هم آن را به صورت های پریشان ضبط کرده اند.
با این که نام سنبار بار دیگر هم در جنگ بزرگ کیخسرو با تورانیان آمده و خالقی آن را در متن گذاشته است. اما جیحونی به سبب رجوع به ترجمه تاریخ یمینی که از سنبار یا املایی اندک متفاوت نام برده ، به ضبط تقریبأ صحیح سنیار دست یافته است
ظاهرا پس از کشته شدن نوذر در دهستان، تا زمان کیکاووس و نوه اش کیخسرو مرزهای ایران در شرق با مرزهای کنونی ایران و ترکمنستان انطباق داشته، چنان که از دهستان تا سرخس در اختیار تورانیان بوده است، تا این که کیخسرو پس از پیروزی سپاه ایران بر تورانیان در جنگ بازده رخ در محل گنابد(گناباد خراسان) خود را آماده جنگ بزرگ با تورانیان می کند. او ابتدا طوس را به دهستان می فرستند. متعاقبأ هم خود با عمده سپاه ایران زمین به دهستان می رود و جنگ با تورانیان را آغاز می کند. هنگام این جنگ آب رود سنبار به دهستان می رسیده، لذا در شرح جنگ آمده است:
سپهدار چون در بیابان رسید گرازیدن و ساز لشکر بدید
سپه را سوی راست خوارزم بود همه ریگ نرم از در رزم بود
به چپ بر دهستان و سنبار و آب میان ریگ و پیش اندر افراسیاب
همی گشت بر گرد آن رزمگاه بیابان نگه کرد و بی راه و راه
به گرد سپه بریکی گنده کرد طلایه به هر سو پراکنده کرد
شب آمد به کنده اندر افگند آب بر آن سو که بد روی افراسیاب
مسکو بیت ۳۴۲ مربوط به سنبار را مخدوش کرده و به جای «به چپ بر دهستان و ستبار و آب دارد: «به چپ بر دهستان و بر راست آب».
در ترجمه تاریخ یمینی، ذیل شرح حمله سپاه قراخانی آل افراسیاب با سرداری سیاشی تکین در سال ۱۳۹۶ به خراسان و جنگ و گریز آنها با سپهدار طوس، ارسلان جاذب، در حد فاصل نسا تا گرگان، از رود سنبار به صورت سیبار یاد شده است حال آن که در بعضی از نسخه های خطی آن کتاب نام سنبار یا سیبار به شکل سنار و سیمبار بوده است.
خوشبختانه نام سنبار یا سومبار از دیرباز باقی مانده و اکنون به همین نام خوانده می شود. در قرارداد سال ۱۲۹۹ ق ۱۸۸۱ م میان ایران و روسیه بر سر تعیین مرزهای ایران و روسیه تزاری در خراسان، که در آخال (اطراف نساء عشق آباد کنونی) منعقد شده و به همین سبب به قرارداد آخال شهرت یافته در شرح بخشی از مرز دو کشور آمده است: «… در سمت شمال به قلل کوه هایی که در فاصله دره چندر و دره سومبار است… کوه های مزبور را متابعت کرده وبعد به طرف بستر رودخانه سومبار و در ملتقای رود مزبور با نهر آخ آقایان فرود می آید، و از این نقطه اخیر به طرف شرق، بستر رود سومبار خط سرحد محسوب می شود، الى مسجد داریانه…»
اکنون نیز همین مرز میان ایران و ترکمنستان برقرار است و در شمال شهر راز استان خراسان شمالی ایران و غرب استان آخال ترکمنستان بر روی نقشه ملاحظه می شود. سومبار پس از ایفای نقش مرزی وارد خاک ترکمنستان می شود که از همان بخش سومبار به دهستان آب می برده اند و دیگر بار به سوی ایران می چرخد و پس از اتصال به بخش آغازین رودخانه اترک در محل چات بار دیگر مرز ایران و ترکمنستان را تشکیل می دهد و سرانجام به دریای خزر می رسد. انتقال آب رودخانه سومبار به دهستان یکی از شگفتی های مهندسی آبیاری ایرانیان بوده، چنان که بارتلد پنداشته آب رودخانه اترک به دهستان برده می شده است، در حالی که نام اترک از سده هشتم به بعد پیدا شده است.
