نام مکان جغرافیایی در شاهنامه : سمرقند
نام فعلی مکان جغرافیایی : دومین شهر ازبکستان
نام های دیگر مکان جغرافیایی در شاهنامه:
شرح مکان جغرافیایی:
از این شهر نامی ماوراءالنهر به نسبت قدمت و اهمیتش در شاهنامه کم یاد شده است. اولین بار در داستان سیاوش آمده که چون او به بلخ رفت و به افراسیاب پیغام فرستاد تا از در سازش درآید، افراسیاب شرایط سیاوش را پذیرفت و :
بفرمود تا کوس با کرّه نای زدند و فروهشت پرده سرای
بخارا و سُغذ و سمرقند و چاچ سپنجاب و آن کشور و تخت عاج
تهی کرد و شد با سپه سوی کنگ بهانه نجست و فریب و درنگ
از آن پس تا دوره تاریخی ساسانیان و پادشاهی پیروز یزدگرد پدر قباد و نیای انوشیروان و جدال وی با خوشنواز هپتالی در ماوراء النهر خبری از سمرقند نیست و این شاید بدان سبب باشد که این شهر قلب ولایت سغد بوده و هرگاه از سغد و گاه از شهر سغد نام برده شده غرض سمرقند هم بوده است. در پادشاهی پیروز آمده است که چون او از جیحون عبور کرد خوشنواز هم از سمرقند به سوی وی شتافت
چن این کرده شد نام یزدان بخواند ز پیش سمرقند لشکر براند
وزان سوی سرگشته پیروزشاه همی راند چون باد لشکر به راه
پیروز در آن جنگ شکست خورد و کشته شد و پسرش قباد هم به اسارت هپتالیان درآمد که بعد توسط سردار سوفرای آزاد گردید. سمرقند از آن پس از تصرف ایرانیان درآمد. با این همه ضمن جدال خاقان چین با غاتفر چغانی در زمان پادشاهی انوشیروان دو بار از آن چنین نام برده می شود:
بپرداخت سغد و سمرقند و چاچ به قجقار باشی فرستاد تاج
ز چاچ و برگ تا سمرقند و سغد بسی بود ویران و آرام جغد
در زمان پادشاهی خسروپرویز و نامه نگاری های متکلفانه وی با قیصر روم، باری قیصر به وی نوشته است:
ز هیتال و ترک و سمرقند و چاچ بزرگان با فرو آورند و تاج
همه کهتران شما بوده اند بر این بندگی بر گوا بوده اند
بالاخره وقتی یزدگرد سوم از پیش تازیان به مرو گریخت و با توطئۀ ماهوی سوری، کنارنگ مرو، کشته شد سمرقند مرکز حکومت بیژن نامی از طرخانیان بود که همو در نهایت از سمرقند به ساحل جیحون در محل غرب شتافت و کنارنگ را کشت
پس از این دیگر از سمرقند خبری در شاهنامه نیست سمرقند اکنون دومین شهر کشور ازبکستان بعد از تاشکنت پایتخت آن کشور است. این شهر در کنار رود زرافشان در دشتی حاصلخیز و تکیه داده به کوه قرار دارد و بسیار آبادان و زیبا و پر از بناهای تاریخی مربوط به دوره تیموریان و ازبک هاست. گرچه نام شهر سمرقند با افراسیاب گره خورده و خرابه های شهر کهن سمرقند را به نام شهر افراسیاب میشناسند یکی از اولین شعرهای پارسی دری را شاعری سمرقندی عباس بن طرخان در سدۀ دوم هجری دربارۀ زادگاهش چنین سروده است
سمرقند کند مند پذینت کی افکند؟
از چاچ ته بهی همیشه ته خهی
یعنی ای سمرقند ،آبادان چه کسی ترا بدین روز افکند؟ منظور ویرانی آن توسط تازیان است تو از چاچ بهتری تو همیشه خوبی
سمرقند در میانه دو شهر تاشکنت یا چاچ و بخارا واقع است به طوری که از هر کدام حدود ۲۷۰ کیلومتر فاصله دارد