نام مکان جغرافیایی در شاهنامه : آل
نام فعلی مکان جغرافیایی : روستای آل در پنجاه کیلومتری شمال غرب مشهد
نام های دیگر مکان جغرافیایی در شاهنامه:
شرح مکان جغرافیایی:
آل نام دژی در ولایت طوس بوده است که خرابه های آن هم اینک در جوار روستای نوساز آل در فاصله تقریباً پنجاه کیلومتری شمال غرب شهر مشهد دیده می شود. در نامه یزدگرد سوم به کنارنگ طوس از آن به عنوان یکی از دژهای آمن این ولایت یاد شده است اما اغلب کاتبان شاهنامه به سبب ناآشنایی با این نام آن را به صورت مغشوش ضبط کرده.اند ثعالبی مرغنی در تاریخ غرر السیر صراحتاً از این دژ به نام حصن آل یاد کرده است. اما در ترجمه فارسی به جای حصن آل نوشته اند «دزی دور افتاده». بنا بر نظر ولف آلمانی آل محلی محکم در خراسان» بوده است رضا زاده شفق، در لغت نامه ذیل «آل» ضبط این نام و بیت مربوط به آن در چاپهای مختلف شاهنامه به این صورت است:
خالقی:
شنیدیم ازین مرزها هرچه گفت بلندی و پستی و غار و نهفت
دز گنبدان تیغ با جرمنه دگر لاژوردین ز بهر بنه
جوال و تمور و جومردی شکل ز خوبی نمود آنچه بودش به
خالقی در فهرست نام جایها هم دو عنوان آل و جوال را با علامت سؤال آورده است اما بعد در یادداشتهای شاهنامه یادآور می شود که آغاز مصرع را گویا باید چوآل خواند و آل باید همان جایگاهی باشد که ثعالبی از آن به نام حصن آل یاد کرده است.
مسکو:
شنیدیم زین مرزها هرچه گفت بلندی و پستی و غار و نهفت
در گنبدین کوه تا خرمنه دگر لاژوردین ز بهر بنه
ز هر گونه بنمود آن دلگسل ز خوبی نمود آنچ بودش به دل
شاهنامه مسکو فقط در نسخه بدلها صورتی مبهم از آل را آورده اما در فهرست اعلام آن را وارد نکرده است.
جیحونی:
شنیدیم ازین مرزها هرچه گفت بلندی و پستی و غار و نهفت
در گنبدان تیغ با خرمنه دگر لاژوردین زبهرینه
چو آل و چو تخموره و دو شکل ز خوبی نمود آنچه بودش به دل
جیحونی طبق معمول نسخه بدلها را ثبت نکرده اما در فهرست اعلام آل را آورده است.
آل مشرف است بر گذرگاهی حساس واقع در درۀ کارده که شهر طابران طوس را به دژ کلات وصل میکند و تنها قلعه در ایران کنونی است که به این نام شهرت دارد.
سفالهای پراکنده در ویرانه های قلعه آل هم نشان میدهد که این قلعه از دوره هخامنشی محل سکونت بوده است بنابراین تردیدی نمی ماند که غرض از آل شاهنامه همین آل طوس است. قلعۀ آل اهمیتی استراتژیک داشته است زیرا بر کوهی مشرف بر دره کارده قرار دارد و از آنجا کاملاً می توان گذر سپاهیان را از این دره تحت نظر گرفت به همین سبب از دیرباز در آنجا دژی وجود داشته است. از نامه یزدگرد چنین برمی آید که او قصد داشته ذخایر خود را به آل و دژهای مجاور آن بفرستد. قلعه آل به تنهایی چنین ظرفیتی نداشته است اما در جوار آن کوهی بسیار بلند و صعب العبور وجود دارد که بالای آن صاف و وسیع است و دست کم از دوره تیموری تا صفوی محل نگهداری گنجینه های تیموریان و دیگر حکام بوده و به قلعۀ عماد (برگرفته از آیه «ارم ذات العماد») شهرت داشته است همان محتمل است که غرض یزدگرد از آل در اصل آن قلعه و نیز قلعۀ عماد بوده باشد نه فقط قلعه استراتژیک آل یادآوری می شود.