حماسه ملّی ایران ویژگیهای شگفتی دارد که آن را از دیگر آثار حماسی همتای خود در ادبیات جهان ممتاز می کند. سایه روشن تاریخی، نبردهای حماسی، دلاوری های پهلوانی و فضای وهم آلود اساطیری، همه در مجموعه ی عظیم داستان های شاهنامه به طرزی اعجاب انگیز و خارق العاده در هم تنیده شده اند و از همین روی است که چگونگی شکل گیری چنین ساختار شگفتی، خود شاخه ی جداگانه ای از شاهنامه پژوهی را به وجود آورده است.
بزرگی و عظمت همین اثر باعث شده که در طول تاریخ چگونگی بخش بندی و پیکره بندی این اثر یکی از دغدغه ها و تلاش های اندیشمندان این حوزه باشد. بارزترین وجوهی که شاهنامه پژوهان در مواجهه با پیکره ی معنایی شاهنامه و برای طبقه بندی آن مد نظر داشته اند، سویه های اساطیری، حماسی و تاریخی این اثر است. که در واقع مرزهای قاطعی برای تفکیک کامل این مفاهیم تعیین کننده نیز نمی توان در نظر گرفت.
شیوه تاریخی:
این شیوه بر خلاف شیوه توصیفی یک ارتباط طولی تاریخی در سراسر شاهنامه قائل است و معتقد است که شاهنامه به نحوی بیان کننده تاریخ و روند تاریخی مردمان این سرزمین می باشد. در این شیوه دوره های اول تاریخی مانند پشدادیان و کیانیان با توجه به قدمتی که دارند با افسانه و اسطوره آمیخته شده اند و هرچه به دوره های بعدی وارد می شویم بیشتر شاهد امکان تطبیق داستان های شاهنامه با وقایع تاریخی داریم.
این شیوه شاهنامه را به چهار بخش تقسیم می کند:
- پیشدادیان از کیومرث تا زوطهماسب
پیشدادیان نخستین سلسله ی پادشاهان در شاهنامه و اساطیر ایرانیان می‌باشد. معادل اوستاییِ پیشداد (Pēš-dād)، پَرَداتَ (Para-dāta)، به معنای مقدم است. این نام طبعاً نام یک خاندان نبود، بلکه نامی است که بعدها بر این گروه نهاده‌اند. زیرا این گروه را مقدم بر دیگران شمرده‌اند
پیشدادیان نخستین دودمان فرمانروا در شاهنامه است. واژه «پیشداد» به‌معنی «نخستین کسی که قانون آورده‌است» است. کیومرث که این دودمان فرمانروایی را بنیاد گذاشت، در شاهنامه نخستین فرمانروا و در نوشته‌های اوستایی نخستین کسی بوده‌است که از فرمان اهورامزدا پیروی کرده و اهورامزدا همه ی تباران آریایی را از او آفریده‌است.
در ابتدای این دوره، پادشاهان با فرّه سلطنت می‌کنند. در این مرحله به مرور شاهد پیشرفت‌های مردم در جهات مختلف زندگی، از جمله کشف آتش، چگونگی یادگیری ساختمان‌سازی و… هستیم. مهم‌ترین شخصیت این دوره، جمشید است که در نهایت، ضحاکِ بی‌فرّه و فریب‌خورده ی اهریمن پادشاهی را از او می‌ستاند. در تمام مدت هزارساله ی پادشاهی ضحاک، بدی جهان را فرا می‌گیرد. فریدون بر او چیره می‌شود و دوباره پادشاهانِ با فرّه به سلطنت می‌رسند، و نبردهای ایران و توران آغاز می‌شود.
- کیانیان از کیقباد تا اسکندر مقدونی
در شاهنامه ی فردوسی نیز سلسله ی کیانیان بعد از پیشدادیان به حکمرانی می‌رسد و مؤسس این سلسله نیز بر پایه اطلاعات شاهنامه کیقباد است و با مرگ پسر دارا نیز این سلسله منقرض می‌شود. هرچند برخی اسکندر را بنظر به اینکه در شاهنامه پسر داراب می باشد ادامه همان کیانیان می دانند.
کیانیان در نخست به چند صفت ممتاز مفتخر بودند که در میان سایر اقوام و قبایل ایرانی بدان صفات شناخته و مورد احترام قرار می‌گرفتند. نخست اینکه ایشان از پهلوانان به‌شمار می‌آمدند که در آیین مزدیسنا بودند، دوّم افراد کیانی زورمند بودند به عبارتی در دوئل یا نبرد کمتر هماوردی می‌توانست ایشان را شکست دهد
امّا صفت اصلی افراد کیانی که در دنیای باستان به آن شهره بودند سواره رزم کردن ایشان بود یعنی کمتر اتفاق می‌افتاد یک نژاد کیان پیاده بجنگد همیشه در نبرد سوار بر اسب بودند
- اشکانیان از اشک اول تا اردوان بزرگ
هرچند در مستندات تاریخی مدت حکومت شاهان اشکانی بیش از ۴۰۰ سال بوده است اما در شاهنامه این مدت ۲۰۰ سال عنوان می شود و اساسا این سلسله را به صورت پادشاهی مجزایی نمی بیند و اشکانیان را ادامه همان حکومت سلوکیان و ملکوالطوایفی بعد از اسکندر می داند که به احتمال قوی برگرفته از منابع دوره ساسانیان و منابع زرتشتی است.
- ساسانیان از اردشیر بابکان تا یزدگرد سوم
این بخش یشترین امکان تطبیق تاریخی را دارد از اردشیر ساسانی شروع و به یزدگرد سوم ختم می شود.
نوشتار این بخش توسط جناب آقای علی دهگانپور به رشته تحریر در آمده است .