در تکمیل معانی واژه ها و عبارت های این بخش، از منابع زیر استفاده شده است :
- لغتنامه دهخدا اثر علی‌اکبر دهخدا
- کتاب معجم شاهنامه اثر محمد بن رضا بن محمد علوی توسی
- کتاب واژه‌نامه شاهنامه اثر استاد جلال خالقی مطلق
- وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم : لینک وب سایت
- وب سایت و لغت نامه آنلاین آبادیس : لینک وب سایت
* سپاس ویژه از تیم اجرایی وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم، اگر الگوی اولیه و ایجاد لیستی از واژه ها که نیازمند معنی بود توسط این تیم ایجاد نشده بود، شاید راه اندازی این بخش در ویکی شاهنامه ماه ها به طول می انجامید.
اختر : کنایه از بخت
ارز : ارزش
از آغاز : اصلاً، هیچ، یا اول
از برِ : در کنارِ
از برش : در کنارش
از پیِ : دنبالِ؛ به‌خاطرِ
از نخستین : اول، در آغاز
ازدرِ پند : شایسته،شنوای پند
ازدر : شایسته، درخور
اسپری شدن : سپری شدن، تمام شدن
افرازِ بالا : بالای کوه
افراز : بلندی، در این‌جا مشخصاً سربالاییِ کوه
افروختن : روشن داشتن
افسر : تاج، نشانِ بزرگی
افگنده : افتاده، کشته
انبوه : در این‌جا منظور انبوهِ سپاهِ دشمن است
انجمن : جمع
اندردمیدن : برافروختن، آشفتن
اندرزمان : درجا
اندرگذشتن : گذشتن، دور شدن
اندیشیدن : در این‌جا نگران بودن
اورند : شُکوه
اورنگ : شُکوه
ایدر : این‌جا
ایمن : آسوده
اینت : این است آفرین بر این
ایوان : کاخ
آبِ زرد : اشک
آب : در این‌جا عرقِ تن ، اشک
آبان : روزِ دهم هر ماه
آذرگشسپ : آتشکده‌ی معروف
آراستن : آماده شدن
آرامگاه : جای آرامش؛ کنایه از خانه و کاخ
آرایش : سپاه آراستن؛ کنایه از در جنگ بودن
آرغده : خشمگین
آزادگان : ایرانیان، بزرگانِ ایرانی
آفرین خواندن : ستایش کردن
آگندن : پر کردن
آگهی : خبر
آورد : نبرد
آوردگاه : میدانِ جنگ
آیین : رسم، راه‌وروش
بادِ سرد : آه
باد : کنایه از غرور
باد : در این‌جا کشاکش؛ و مَجاز از نتیجه یا تقدیر
بادپا : تیزپا؛ صفت‌ِبه‌جای‌اسم برای اسب
بارگی : اسب
باره : دیوارِ دژ ، اسب، دیوارِ قلعه
بازِ : به‌سویِ
بازِ جای : سویِ جای (خانه‌ی خویش)
باز : سوی
بازدانستن : شناختن
بالا : ارتفاع ، اندام
بخت به سر آوردن : نگون کردنِ بخت
بخت‌برگشته : بدبخت
بخشایش : رحم آوردن؛ در این‌جا کنایه از کناره گرفتن از جنگ
بخشش : بخت، قسمت یا هدیه
بخشش : آن‌چه فلک بخشیده‌ست؛ بخت
بدان : به‌این‌دلیل
بداندیش : بدخواه، دشمن
بداندیش : بدخواه؛ کنایه از جلاد
بدسگال : بداندیش؛ دشمن
بدنشان : بدنام، بدصفت، بدکار، نامبارک
بر : کنار ، سینه
برافروختن : سوختن
برانگیختن : از جا کَندن
برآویختن : جنگیدن
برتابیدن : برگرداندن
برجِ شیر : برجِ پنجم از برج‌های دوازده‌گانه؛ مرداد
بر‌خیره : بیهوده
برخیره‌خیر : به‌بیهوده
بردمیدن : برافروختن، در این‌جا از غم
بردن : اسیر کردن
برز : شکوه، بزرگی
برزین : آتشکده‌ی برزین‌مهر
برسانِ مست : پریشان چون مستان
برفروختن : در این‌جا گُل‌گون شدن (از مِهر)
برگِ بلا بوییدن : خود را به‌مهلکه انداختن
برگرفتن : به‌راه افتادن
برگستوان : پوششِ جنگی فیل یا اسب یا سوارشان
برگستوان‌ور : برگستوان‌پوشیده
برگشته : عقب‌نشینی‌کرده
برنشستن : سوارِ اسب شدن
بزشک : پزشک
بسته : اسیر
بسته : زخم‌بندی‌شده؛ زخمی
بسیارمر : بی‌شمار
بسیچیده : آماده
بن افگندن : طرح ریختن
بند : گرفتاری
بنه : آذوقه و توشه‌ی سپاه
بوم و بر : خاک، سرزمین
بهره : بخشی از چیزی و معمولاً یک‌سومِ آن
بهره : بخش؛ عمدتاً یک‌سومِ چیزی
به‌کردارِ : مانندِ
به‌مشت آمدن : نصیب شدن
به‌نوی : ازنو، دوباره
بهی : بهروزی
بی انبوه : دور از انبوهِ (دیگران)
بی تاروپود کردن : از هم گسیختن؛ ویران کردن
بیان : احتمالاً چالاک یا خشمگین
بی‌اندوه : آسوده، خلاص
بی‌تاروپود : ازهم‌گسسته
بیجاده : کهربا؛ سنگی زینتی
بیداد : بی‌عدالتی
بیدار : بیداردل
بیداردل : هشیار
بی‌کیار : بی‌درنگ، چابک
بی‌مایه : بی‌توان
بینا : هشیار
بی‌هنر : بی‌تجربه، کارنابلد
پُری : بی‌نیازی، بی‌قیدی
پا افشاردن : استوار شدن،ماندن
پاک : سراسر، همگی
پالای : اسب
پامس : بیچاره، درمانده
پدرام : آسوده
پذیره شدن : به‌استقبال رفتن
پراگندن : پخش کردن؛ فرستادن
پراندیشه : نگران، پرفکروخیال
پرخاش : جنگ
پرخاشخر : ستیزه‌جو، سرکش؛ کنایه از جنگجو
پرستار : خدمتکار
پرستنده : بنده، خدمتکار
پرگار : کنایه از آسمان و تقدیر
پرمایگان : بزرگان
پرمایه : نفیس
پروردگار : پرورنده و پرستار و غمخوار
پرهنر : کاربلد، جنگی
پست : به‌خواری
پشت : حامی
پشت برگاشتن : پشت برگرداندن؛ عقب‌نشینی کردن
پشت‌پشت : پشت به پشت
پور : پسر
پوشیدگان : پوشیده‌رویان؛ زنان
پویان : شتابان
پوییدن : کنایه از تاختن
پهلوانِ کیان سربه‌سر : پهلوانِ همه‌ی کیانیان
پهلوان : در این‌جا سپهسالار
پهلوانی : در این‌جا کنایه از سپهسالاری
پی : پای
پیچیدن : نپذیرفتن
پیکر : نقش
پیل‌پیکردرفش : پرچمی با نقشِ فیل
پیوستن : رسیدن
پیوسته شدن : درگرفتن، پیش رفتن
پیوند : وصلت ، خویشاوند
تابیدن : حریف شدن
تاجور : تاجدار
تازه‌روی : با خوشرویی
تازی : عربی
تازی‌اسپ : اسبِ عربی، که معروف بوده و هست
تاو : تاب، توانایی
تبیره : کوس؛ طبلِ بزرگِ جنگی
تخت‌وکلاه : مَجاز از پادشاهی
تخم : نژاد
تخمه : نژاد
تخمه،تخم : نژاد
ترکش : تیردان
ترگ : کلاهخود
تف : لهیب
تگ : تاختن
تل : انبوه
تند : عجول، نسنجیده
تندی : خشم
تندیاز : تیزپا
تنگ شدن : کم،سخت شدن
تنگدل : در این‌جا خشمگین
توش : توان
توش‌وتاو : توان
تیز : به‌سرعت ، به‌شتاب، عصبانی
تیزتگ : تیزپا
تیزچنگ : کنایه از دلیر
تیزمغز : تند و خشمگین
تیغِ بالا : قله‌ی کوه
تیغ : قله‌ی کوه ، شمشیر
تیمار : اندوه
جُستن : نگاه کردن
جانِ تاریک : روانِ گمراه
جرس : زنگ
جلب : سنج، یا بانگ و هیاهو
جمبیدن : تکان خوردن؛ این‌جا کنایه از رفتن
جوشن : جامه‌ی رزمیِ فلزی
جوشن‌ور : جوشن‌دار؛ کنایه از جنگجو
جهاندار : خدا
چاره : گریز
چرب : گرم، مهربانانه
چرخ : آسمان، که همیشه کنایه از بخت هم هست
چرم : کنایه از تازیانه
چکاو : چکاوک
چنان‌چون : چنان
چند : بسیار
چو : حدودِ
چو دود : به‌سرعت و شاید هم نفوذِ دود
چو گَرد : به‌سرعتِ گرد؛ درجا
چو گرد : (سریع) چون گَرد
چون باد : (به‌سرعتِ) باد
چه مایه : بسیار
چیز : مال‌واموال؛ هدیه
حصن : دژ
خُرد داشتن : ساده انگاشتن
خرام : مهمانی
خرام آوردن : به مهمانی دعوت کردن
خرامان : نازان
خرد شمردن : آسان گرفتن
خستن : زخمی کردن
خسته : زخمی
خسروانی : شاهانه
خسروانی‌نگین : نگین،انگشتریِ شاهانه
خفتان : جنگ‌جامه، لباسِ جنگ، جامه‌ی جنگ
خلعت : جامه‌ی پیشکش از سوی شاه یا بزرگان
خم : حلقه‌ی کمند
خنجرگزار : گزارنده،به‌کارگیرنده‌ی خنجر؛ خنجرزن
خواب پیمودن : اندازه گرفتنِ خواب؛ به‌خوابِ (زیاد) گذراندن
خوابیدن : خواباندن
خوارخوار : آهسته‌آهسته، یا با بی‌اعتنایی و گستاخی
خواستار : جوینده، تیمارخوار
خواستن : پرسیدن
خواسته : گنج، مال‌واموال ، مال‌وثروت
خوان : سفره‌ی غذا
خود : در این‌جا در معنیِ منفیِ اصلاً
خوی : عرقِ تن
خویشی : وصلت
خیره : نابینا
داد : بخشش، عدل
داستان زدن : مثال زدن، تمثیل آوردن
داغ‌دل : دل‌سوخته؛ کنایه از کُشته
دانستن : شناختن
داو : نوبتِ بازی در شطرنج و نرد؛ مطلقاً نوبت و در این‌جا فرصت
داوری : جنگ‌وجدل
دبق : سپستان، سریشم،
دخمه : گور
در : دروازه
در نهان : مخفیانه
در یک زمان : ناگهان
درای : زنگ
دربندِ دز : دروازه‌ی دژ
درپرده : نهانی
درست : واقعاً
درشت : سخت ، نگران
درشت شدنِ رزم : سخت شدن (و بالا گرفتنِ) جنگ
درع : معربِ زره
درم : درهم؛ سکه‌ی نقره
درنگ : تأمل، صلح و سازش
درنگ : مهلت؛ کنایه از آتش‌بس
درنهفت : پنهان
دریای آب : کنایه از انبوهِ سپاه
دریای نیل : کنایه از شُکوه و عظمت و خروش
دژم : خشمگین
دست : شیوه، جور، چشمه
دست‌کش : دست‌آموز
دستگاه : توانایی
دست‌وپا کُند شدن : سست شدن در کار
دل : دلیری
دل درشت شدن : نگران شدن
دم : نفس؛ کنایه از دهان ، کنایه از صدا
دم درکشیدن : ساکت ماندن
دم زدن : نفَس کشیدن؛
دمان : نفس‌نفس‌زنان یا شتابان ، خروشان
دمان‌باره : اسبِ خروشان
دنان : به‌جوش‌آمده؛ صفتِ‌فاعلی از مصدر دنیدن
دود : نگرانی، آشوب
دوده : خاندان
دیبا : ابریشم
دیدار : دیده، چشم
دیده‌گاه : برجِ دیده‌بانی
دیزه : سیاه، تیره
دیوانه : بی‌خرد، آشفته
دیوبند : اسیرکننده‌ی دیو
دیهیم : تاج، در اصل یونانی
دیهیم‌دار : تاجدار؛ کنایه از بزرگانِ لشکر
راز : سخنِ پنهان
ران افشاردن : فشار آوردن با ران بر اسب برای تاختن
ران فشردن : فشردنِ ران به پهلوی اسب برای تازاندنش
راندن : سخن گفتن ، رفتن
راه برگرفتن : به‌راه افتادن
رایِ فرخ نهادن : نظرِ نیک دادن
رای : خواست، تصمیم ، تصمیم ، اندیشه
رای زدن : تصمیم گرفتن یا مشاوره گرفتن
رای کردن : قصد کردن، عزیمت کردن، تصمیم گرفتن
رای‌زن : صاحب‌نظر، مشاور
رای‌زن : صاحب‌نظر، مشاور؛ در این‌جا صفت‌به‌جای‌اسم است برای نخوار
رخ خستن : خراشیدنِ روی از آیین‌های سوگواری و در این‌جا به‌نشانِ درد
رخساره زرد کردن : رفتنِ رنگ از رخسار؛ در این‌جا کنایه از مُردن
رخش : اسبِ رستم
رخشنده : درخشان
رد : جوانمرد، دلیر
رزم‌دیده : جنگ‌کرده، دلیر
رزمساز : جنگی
رزه : قفل و در این‌جا غُل یا بندی که بیمارانِ روانی را با آن می‌بندند
رنگ : طراوتِ چهره؛ کنایه از نیرو و حال
روان : تن، پیکر
روان افشاندن : جان دادن
روزگار : مجال
روشن‌روان : هشیار، شادمان
رونده : پیک
روی برگاشتن : روی برگرداندن؛ گریختن از میدانِ جنگ
روی نبودن : صلاح نبودن
رویین‌تن : صاحبِ تنی (سخت) چون فلزِ روی
رهایی نباید سر از بندِ او : از بندگیِ او (خدا) گریزی نیست
رهنمای : راهنما، آموزگار
ریمن : نیرنگباز
ز بهرِ : به‌خاطرِ
زاو : دلیر
زخمِ درای : ضربه‌ی زنگِ جنگی
زخم : ضربت
زمان : مرگ، عمر
زنگی : زنگباری؛ کنایه از سیاه
زورِ دل : قوّتِ‌دل، پُردلی و جسارت
زهره : بی‌باکی
زی : به‌سوی
زینهار : امان
ژیان : خشمگین، خروشان
ساج : درختی ارزشمند و چوبِ سختِ آن
ساختن : آماده شدن
ساز : آماده‌سازی
سازونهاد : رسم‌وراه، آیین
سبک : زود
سپهر : آسمان
ستام : زین‌ویراقِ اسب
سترگ : تنومند، قوی
سخت : عمیقاً، بسیار
سخن : حرف، ماجرا
سر : بزرگ
سراسر : همه، کاملاً
سران : بزرگان
سراینده : گوینده
سربه‌سر : سر تا سر، سراسر، کاملاً
سرشک : اشک
سرکش : کنایه از جنگجو
سفت : کتف، شانه
سمند : تیزپا
سنان : سرنیزه
سنگ : مایه، وقار
سنگی : باوقار و تأمل
سوار : شهسوار
سواری سد : سد سوار
شافیدن : سُر خوردن
شاه‌پور : پسرِ شاه؛ شاهزاده
شاهوار : شاهانه
شبگیر : سحر
شدن : رفتن
شکردن : شکار کردن، شکستن
شگفت : در این‌جا شایسته یا مهم
شوشه : شمش؛ این‌جا کنایه از دسته
شوم‌فال : بدشُگون
شید : خورشید، که درواقع شید به‌معنیِ درخشان صفتِ خور است
شیر : استعاره‌ی پرتکرارِ شاهنامه برای پهلوان
شیراوزن : شیرافکن
طلایه : پیشقراول، جاسوس و نگهبان
طلایه : پیشقراول؛ نگهبان
طوق : گردن‌بند
عبیر : ماده‌ای خوشبو از ترکیبِ گلاب، مشک، صندل، کافور و زعفران
عمود : گرزِ سنگین
عنان : افسارِ اسب
عو : صدای فریاد و خروش
غار : در این‌جا کنایه از مسیرِ ناهموار و دشوار
غرم : میش
غمی : نگران، اندوهگین
فتراک : تَرک‌بندِ زین
فرّهی : شُکوه
فر : عظمت و شُکوه
فراز : بالا؛ کنایه از موافق بودنِ زمانه، روزگارِ خوش
فراز آمدن : نزدیک شدن
فراز آوردن : فراهم کردن
فزونی : برتری
فسوس : ریشخند، تحقیر
قلب : قلبِ سپاه
قلم شدن : شکستن
کار : در این‌جا جنگ
کارآگه : جاسوس
کان : معدن
کبست : حنظل؛ میوه‌ای تلخ
کرته : پیراهن
کرنای : سازِ بادیِ جنگی
کش : که او را
کشیدن : در این‌جا بردن،آوردن
کشیده‌زهار : اخته
کم : که مرا
کوپال : گرز
کهتر : کوچکتر(ین)
کیار : کُندی، تنبلی
کی‌نژاد : از نژادِ کیان
گَرد : (سریع چون) گرد
گُرد : دلیر
گُردی سترگ : پهلوانی تنومند
گِرد : دوروبر
گاه : تختِ شاهی
گبر : جوشن؛ جامه‌ی فلزیِ جنگ
گذاشتن : رها کردن
گر : باشد که
گرازان : شتابان
گرازنده : خرامان
گرازیدن : خرامیدن، رفتن
گران : سنگین، بزرگ
گراییدن : میل کردن، دست بردن به چیزی
گرد : دلیر ، دلاور
گرد برآوردن : کنایه از پاک ویران کردن
گرد شدن : جمع شدن، کنارِ هم آمدن
گردان : پهلوانان
گردشِ بخت : تقدیر، سرنوشت
گردشِ روزگار : تقدیر
گردش : چرخیدن، نقطه‌عطف
گردنکش : جنگجو
گردی : پهلوانی
گزاردن : به‌دست گرفتن، استفاده کردن
گشادِ بر : گشادگی و جلو دادنِ سینه به‌نشانِ غرور و بی‌اعتنایی
گشاد : سینه‌ی گشاده از کشیدنِ کمان
گشاده‌دل : پذیرا
گشتن : سرپیچی کردن، دور شدن
گشته : برگشته
گشن : انبوه
گفتارِ درشت : گفتارِ گستاخانه، ناسزا
گفتارِ سرد : حرف (زدنِ) نامحترمانه و بی‌ادبانه
گنداور : دلیر
گو : پهلوان
گوربان : محافظِ گور
گوش داشتن : مراقب بودن
گوهرِ شاهوار : جواهراتِ شاهانه
گوهرنگار : به‌جواهرات‌آراسته،نقش‌شده
لب ز هم برگرفتن : لب گشادن (به حرف زدن)
لگام کشیدن : اسب راندن
مُستی : شِکوه
مام : مادر
ماندن : نگه داشتن
مانده : درمانده
مبادا : حالتِ دعاییِ نباشد
مخور بر تنت زینهار : خود را به کُشتن مَده
مرجان : سنگِ قیمتیِ سرخ‌رنگ؛ مایه‌ی تشبیه برای خون
مردِ بیداد : بیدادگر؛ این‌جا کنایه از افراسیاب
مرد : در این‌جا صفت است به‌معنیِ دلیر و قوی
مرغزار : دشت ، شکارگاه
مشکین‌کمند : کنایه از گیسوی خوشبو از مُشک
مغز و خون جوشیدن : تندو‌تیزی کردن، سبکسری کردن
مغفر : کلاهخود
مگر : باشد که
مهتر : بزرگ
مهد : کجاوه
میان : کمر، کمربند
میان بستن : آماده شدن برای انجامِ کاری
میان کشیدن : رفتن
میغ : ابر
میمنه : بخشِ راستِ سپاه دربرابرِ میسره
ناباک : بی ترس، بی فکر
ناچریده‌لبان : به‌گرسنگی
ناکاردیده : خام، بی‌تجربه
نای : کرنای؛ سازِ بادیِ جنگی
نای سرغین : سُرنا؛ سازِ بادیِ حنگی
ندانستن : نشناختن
ندیدن : در این‌جا لازم ندیدن
نرم : آرام، به‌احترام، به‌آهستگی
نژاد و گهر : هر دو درمعنیِ اصالتِ‌نژاد
نژند : اندوهگین، پژمرده
نشاختن : نشاندن
نشست : نشستن، سکنی گزیدن
نشستن : همنشینی
نشیب : پایین؛ کنایه از ناسازیِ زمانه، روزگارِ بد
نغز : خوش، درست
نفرین : متضادِ آفرین (نه‌آفرین،ناآفرین)؛ دعای بد و لعنت
نگریستن : توجه و اعتنا کردن
نگه کردن : گزین کردن
ننگی : سرافکنده، بدنام
نو : کنایه از جوان و خام
نواختن : مهربانی کردن، گرامی داشتن
نهادن : تحمل کردن
نهفت ماندن : گشوده نشدن؛ انجام نشدن
نهنگ : استعاره از دلاور
نهیب : ترس
نیام : غلافِ شمشیر
نیزه‌ور : نیزه‌دار
نیک‌اختر : خوش‌بخت
نیو : دلیر
نیوشان : نیوشنده؛ پذیرنده
هامون : دشت
هزمان : کوتاه‌شده‌ی هر زمان
هم : همچنین
همان : همینطور
همبر : برابر، هم‌اندازه، همنشین
همشیره : همشیر، همسال
هنر : کاربلدی، مهارت، جنگاوری
هنرمند : کاربلد، ماهر
هیون : شتر
یاد : در این‌جا کنایه از هوشیاری،بیداری
یاد آمدن : دانستن، شناختن
یاد کردن : گفتن
یادکرد : نقل، ذکر، مرثیه‌سرایی و یادبود
یازیدن : دست دراز کردن؛ حمله بردن
یال و میان : گردن و کمربند؛ با هم مجازاً کنایه از (بالابلندیِ) اندام
یکایک : کاملاً، یکی‌یکی
یکبارگی : ناگزیر
یکسر : سراسر، کاملاً
یک‌سو : کنار
یل : پهلوان
یله : رها