در تکمیل معانی واژه ها و عبارت های این بخش، از منابع زیر استفاده شده است :
- لغتنامه دهخدا اثر علی‌اکبر دهخدا
- کتاب معجم شاهنامه اثر محمد بن رضا بن محمد علوی توسی
- کتاب واژه‌نامه شاهنامه اثر استاد جلال خالقی مطلق
- وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم : لینک وب سایت
- وب سایت و لغت نامه آنلاین آبادیس : لینک وب سایت
* سپاس ویژه از تیم اجرایی وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم، اگر الگوی اولیه و ایجاد لیستی از واژه ها که نیازمند معنی بود توسط این تیم ایجاد نشده بود، شاید راه اندازی این بخش در ویکی شاهنامه ماه ها به طول می انجامید.
ابرو پر از چین کردن : جدی و مصمم شدن
ابریشم : تارِ ساز، که مَجاز است از خودِ ساز.
از این روی : در این مورد
از بیش‌وکم : تقریباً
از جای جمبیدن : آماده شدن
از نخست : اول
ازدر : شایسته
افسر : تاج یا نیم‌تاج، که معمولاً برای زنان است.
افسون بُردن : چاره کردن
انجمن شدن : جمع شدن
اندازه گرفتن : درس گرفتن
اندیشه : نگرانی
ایوان : هم به‌معنی کاخ و خانه است و هم به‌معنیِ ایوانِ امروزی.
آبگون : مانندِ آب درخشان؛ کنایه از تیزی، یا زینت‌دار بودنِ خنجر، یا آبداده بودنِ آن
آبنوس : درختی با چوبی سیاه‌رنگ
آراسته : آماده، یا پُرزینت
آزار : آزار دیدن
آسانی : آسودگی
آگهی تاختن : آگهی رساندن، خبر بردن
آموزگار : کنایه از اندرزگو، که با پندونصیحت به انسان چیز می‌آموزد.
آواز : آوا، نعره
آورد : جنگ، میدانِ جنگ
آوردگه : میدانِ جنگ
آهنگ : قصد، حمله
آیین‌وراه : منطق
بَر : کنار، سینه
بادِ جوانی : غرور
باد/بادِ سرد : آه
بادپا : استعاره از اسبِ تیز چون باد
بارو : باره؛ دیوارِ قلعه
باره : اسب
باره/بارگی : اسب
باگهر : نژاده
بالا : بلندی، قامت
بالا ز جای برآوردن : سرنگون کردن
بالین : بالش
بآفرین : درخورِ آفرین و ستایش
ببر : ببرِبیان؛ جنگ‌جامه‌ی معروفِ رستم
بخش : بخت، تقدیر
بخوابید : بخوابانید.
بدافسوس : با ریشخند، به‌تمسخر
بدان سر : تا به آن جا که
بداندیش : بدخواه
بدآورد : به جنگ
بدخوی : بدخویی
بدرَّد : دریده شود.
بدسگال : بداندیش، دشمن
بر : سینه، اندام
بر آیین : بر آیینِ پهلوانی
برافروخت : صورتِ سهراب از عشقِ گردآفرید سرخ شد یا دلش از عشق آتش گرفت.
برانگیختن : جهاندن؛ بیرون کشیدن. دراینجا یعنی کاوس را از تختِ شاهی بیرون کشیدن و برکنار کردن.
برآراستن : آماده شدن (برای سخن گفتن)
برخیره : به‌بیهوده
بردمیدن : افروختن، تیز شدن
برز : بلند
برز : قامت، و در این‌جا همراه با “فَر” یعنی شکوه
برزبالا : قدوقامتِ بلند
برسانِ دود : به‌تندی
برشمردن : توضیح دادن، باز کردن
برگاشت : برگرداند.
برگستوان‌ور : دارای پوششِ جنگی
برنا : جوان
برنهادن : جمع‌وجور کردن، بر چهارپا نهادن
برو : ابرو
بسنده : حریف
بنده : پرستار، کنیز
بنه : سازوبرگ، تدارکات ، آذوقه و تجهیزات
بوم‌ورُست : زمین، جای
به جای آوردن : به جای اصلیِ خود برگرداندن، پیدا کردن
بها نیاوردن : قیمتی نداشتن. بی‌ارزش بودن
به‌پی : از پسِ این پیغامِ من
بهر آمدن : نصیب شدن
به‌راز : در نهان، یا در حالِ رازونیاز و مهرورزی با هم
بهره : به معنی یک سوم از چیزی‌ست
به‌زینهار : در امان، کنایه از اسیر بودن
به‌کردارِ باد : به‌سرعت
به‌کردار : مانند
به‌یکبارگی : کاملاً، یکسر
بیجاده : کهربا
بیدار : هشیار، گوش‌به‌زنگ
بیش‌وکم : همه
بیگاه : بی‌موقع، دیروقت
بیم : ترس
پَست نهادن : بر زمین زدن
پَهلَو : شهر، پایتخت
پُرداروبَرد : باشکوه
پالای : اسب
پای اندرآوردن : دست زدن به کاری
پای نداشتن : تاب‌وتوان مقابله نداشتن
پایه : درجه
پدید : آشکارا
پذیره شدن : به استقبال رفتن
پر شتاب : نگران
پراندیشه : بسیار نگران
پرخاشجوی : گردنکش، پهلوان
پرمایه : پرارزش
پرند : حریرِ ساده و بی‌نقش
پرندآور : پرند+آ میانوند+ورِ دارندگی؛ دارای صفتِ حریرِ ساده، یعنی درخشان
پست : به‌خواری، یا
پسودن : لمس کردن، یا برانداز کردن
پنهان : مخفیانه، پنهانی
پور : پسر
پویان : شتابان
پوییدن : دویدن، آمدن ، راه رفتن
پهلوی : پهلوانی
پی : پا ، ردِپا
پی‌آهو : مانندِ پای آهو؛ دوتایی بودن، و نیز شش‌پهلو یا مقرنس‌شکل
پیچیدن : پیچاندن، چرخاندن ، نافرمانی کردن، از درد به خود پیچیدن، یا سر برگرداندن
پیشکار : خدمتگزار
پیمان آراستن : پیمانِ زندگی بستن، عقد کردن
پیوستن : به‌نظم درآوردن
پیوند : بند و مفصلِ بدن
تخمه : نژاد
ترکش : تیردان
ترک‌وار : مانندِ ترکان، مانندِ تورانیان
تن : نیرو
تندبالا : تپه/جای بلند
تندی : خشم
تنگ : تسمه‌ای که با آن کمرِ اسب را محکم می‌بندند.
تنگ اندرآمدن : سخت نزدیک شدن
توش : تاب و توان
تیره‌روان : شرم‌زده
تیز : به‌شتاب، درجا
تیزتگ : تیزپا
تیزی آراستن : خشمگین شدن
تیزی و تندی : خشم، و درواقع شتاب کردن و نادرنگیده بودن
تیغ پسودن : لمس کردنِ تیغ؛ کنایه از دست‌به‌شمشیر و آماده‌ی جنگ بودن
تیغ‌زن : شمشیرزن. دلاور در جنگ
ثریا : خوشه‌ی پروین. و بسیاری جاها مَجاز از خودِ آسمان است.
جُلَیل : پرده‌ی کجاوه
جامه‌ی زرنگار : زیراندازِ زربافت
جای‌گیر : مٶثر، کاری
جوشن‌ور : صاحبِ جوشن، کنایه از جنگجو
چاره : نیرنگ
چاره ساختن : تدبیر کردن
چرمه : اسبِ سفید، و در بسیاری جاها چون این‌جا، به معنیِ مطلقِ اسب
چنان‌چون : بدانسان که
چنین : بدین‌صورت، بدین‌ترتیب
چو گَرد : به‌سرعت
چه بود؟ : چه شده؟
خاییدن : گاز گرفتن
خروشان : نالان
خروشیدنِ نوش : بانگِ نوشانوش
خستن : آزرده شدن، آزردن
خسته‌روان : خسته‌جان
خسته‌وبسته : آزرده، کوفته
خسرَوی : شاهانه
خسرو : شاه
خفتان : لباسِ جنگ
خلیده : آزرده
خوار : پَست
خواسته : کامِ دل، ثروت، گنج
خیره : مات، شگفت‌زده ، به‌بیهوده، نابخردانه
خیره‌خیر : به‌بیهوده، ابلهانه
خیل‌خیل : دسته‌دسته، بسیار
دَم درکشیدن : سخن نگفتن و خاموش شدن (از ترس یا نگرانی)
داستان راندن : سخن گفتن
داستان زدن : داستان آوردن، مثال زدن ، سخن گفتن
دانستن : شناختن
دبیر : نویسنده، کاتب
درست : تندرست
درشت : ناسزا، گستاخانه
درع : معربِ زره؛ جامه‌ی جنگ با حلقه‌های فلزی
درفشان : تابان
دز : دژ، قلعه
دژم : خشمگین
دست زدن : دست دراز کردن
دست نمودن : دست دراز کردن و فرمانِ ایست دادن
دستانِ سام : دستان پسرِ سام که نامِ زال است.
دست‌کَش : دست‌آموز
دستگاه : قدرت، توانایی ، توانایی
دگرگونه‌تر : متفاوت
دل به تنگی ندادن : نگران و مشوش نشدن
دل جمبیدن بر کسی : مِهر آوردن بر کسی
دم : نفس. دهانه
دم زدن : درنگ کردن، تعلل کردن
دمان : شتابان
دو هفته : دو هفت، چهارده (سال)
دوالِ کمر : کمربند
دوال : تسمه
دود : استعاره از آهِ سوزان
دوده : تیره‌وتبار
دیده : دیده‌گاه؛ برجِ نگهبانی
دیریاز : دراز
راز داشتن : پنهان کردن، مخفیانه عمل کردن
رامش : شادی، بزم ، آرامش، نغمه، ترانه
رامشگه : مجلسِ بزم و موسیقی
راندن : سخن گفتن
راه برداشتن : به راه افتادن
رای آمدن : قصدِ چیزی کردن
رای آمدن به چیزی : فکر و تصمیمِ چیزی به سر آمدن
رخ بر زمین مالیدن : نماز و ستایش کردن
رخشان : گشاده‌روی ، درخشان
رخشان‌کمند : اشاره‌ست به پرتوهای خورشید
رخشنده : درخشان
رده : صف(کشیده)
رش : مقیاس طول؛ از سرِ انگشتِ وسط تا آرنج
رنگ و بوی : آرایش و عطر
رود : نغمه، آواز یا ساز
روزی : بهره، قسمت
روی تابیدن : روی برگرداندن، برگشتن
روی‌روی کردن : روی نشان دادن، کنایه از به نبرد رفتن
ریش : زخمی، آزرده
زمان تا زمان : همیشه
زمان جُستن : تٲمل کردن، فرصت دادن
زین نشان : بدین گونه
زینهار : امان
ژکان : غرولندکُن، به‌زبانِ امروزه
سُفت : کتف، شانه
ساختن : آماده شدن، در این‌جا برای مرگ؛ مُردن
سازِ میدان گرفت : هوای میدانِ بازی کرد.
سازِ نخچیر کرد : آهنگِ شکار کرد.
ساز : ابزارِ جنگ، یا تجهیزات و وسایلِ گوناگون
ستبری : کلفتی
ستهینده : ستیزنده، ستیزه‌کننده
سخن : ماجرا، مشکل
سر به گَرد آمدن : به خاک افتادن، مُردن
سر سوی راه کردن : به راه افتادن
سربه‌سر : کاملاً
سمند : اسبِ تیزپا
سندروس : سروِ کوهی که رنگ زردِ آن مایه‌ی تشبیه است برای زردی.
سنگی : اهلِ درنگ، باوقار، فرزانه
سور : بزم، جشن
شاخ : دست و بازو
شاداب‌دل : آسوده‌خاطر
شاندن : نشاندن، پاشیدن
شاهوار : شاهانه، درخورِ شاهان
شاید بُدن : شاید، ممکن است که
شایسته‌کار : حسنِ‌تعبیر برای “کارِ ناشایست”، یعنی قضای حاجت
شبگیر : سحر
شتاب نیاوردن : درنگ کردن و پیش نرفتن
شخ : بیابانِ خشک و ناهموار
شدن : رفتن، آمدن
شده : مُرده
شکن : شکست
شمرده : دقیق
شمشیر در نیام ماندن : جنگ نکردن
شناختن : دانستن
شهر : کشور
شید : خورشید. در اصل یعنی تابان و صفتِ خور است.
شیراوزن : شیرافکن، شیرکُش
طلایه : پیشقراولِ (نگهبان)
عنان‌پیچ : سوارِ ماهر
عنان‌دار : سوارِ ماهر
عو : فریاد و خروش
غمی : غمگین
غنودن : خوابیدن، استراحت کردن
فتراک : ترک‌بندِ زین
فر : فخر، مایه‌ی افتخار
فراخ : ستبر
فراز آوردن : پیش آوردن ، گِرد آوردن
فرمان کردن : فرمانبرداری کردن
فروهشته : آویخته
فغان : نعره
کُشتن : کُشته شدن
کار خام شدن : از دست رفتنِ موقعیت
کام تازه کردن : برآوردنِ آرزو
کدخدای : در این‌جا یعنی بزرگ و ریش‌سفیدِ شهر
کرگس : نام صورتی فلکی
کریمان : جوانمردان
کش : که او را
کلاه : تاج
کمر : کمرکش و میانه‌ی کوه و این‌جا مجاز از خودِ کوه
کمر گشودن : از آیین‌های سوگواری‌ست.
کوشیدن : جنگیدن، تلاش کردن
کهتر : کوچکتر، در این‌جا یعنی بنده
گاه : تختِ شاهی
گبر : جامه‌ی جنگ
گرازان : شتابان، دمان
گرازیدن : خرامیدن، رفتن
گرانمایگان : بزرگان، مقامات
گراییدن : قصد و آهنگِ چیزی کردن
گردنکش : پهلوان
گزاییدن : آزار دادن
گستاخ : رُک‌وراست، روشن
گشاده‌دل : شادمان
گشتن : ازخودبیخود شدن
گشته : خیره، متحیر
گشن : انبوه
گفت‌وگوی : حرف‌وحدیث، طعنه
گمانی : گمان
گودرزِ گشوادگان : گودرز پسرِ گشواد. “ان” پسوندِ نسبت است.
گودرزیان : خانواده‌ی گودرز
گوش نهادن : گوش‌به‌زنگ بودن، مراقب بودن
گیوگان : خانواده‌ی گیو
لابه : مهربانی و چرب‌زبانی
لب نگشادن : سخن نگفتن؛ کنایه از شتاب کردن در تاختن
لشکر آراستن : طرحِ جنگ ریختن، آماده‌ی جنگ شدن
مُعَنبَر : خوش‌بو
مالیدن : قشو کردنِ اسب
ماندن : باقی گذاشتن
مایه : قدرت
مرز : کشور، شهر
مرغزار : دشت
مست : خشمگین، بی‌عقل
مشور : دست‌وپا نزن. تقلا نکن.
مغفر : کلاهخود
مگر : باشد که، شاید
مگرد : نپیچ. زیرِ پا نگذار.
مهتر : بزرگ
مهمان : مهمانی. در این‌جا کنایه است از خدمتگزاری.
مهی : بزرگی
می : شراب جز کارکردِ مستی‌آور
میان : کمر، کمرگاه و پهلو
میل : واحدِ مسافت؛ هزار گام یا یک‌سومِ فرسنگ
میمنه : سمتِ راستِ سپاه
نارسیده : نابالغ
ناکاردیده : خام، بی‌اندیشه
نامی : نامدار
نایِ رویین : سازِ بادیِ جنگی از جنسِ روی
نبرده : جنگی، دلیر
نخچیرگاه : شکارگاه. “گان” پسوندِ مکان است.
نخچیرگه : شکارگاه
نزدیک : نزد، حضور
نژندی کردن : غمگین شدن
نشست : نشستن‌گاه
نگریستن : دقت کردن
نگه کردن : توجه کردن، پژوهش کردن
نماز بردن : احترام/تعظیم کردن
نماندن : باقی نگذاشتن
نمود آنگهی گردشِ روزگار : آن گاه ماجرا را شرح داد.
نمودن : نشان دادن
ننگ آمدن : شرم آمدن
نوجهاندار : کنایه از سهراب، که درپیِ جهانگیری و جهانداری‌ست.
نوش : شکلِ کوتاه‌شده‌ی انوشه است در گذرِ زمان، یعنی بی‌مرگ.
نوش‌دارو : داروی بی‌مرگی
نهفت : پنهان. درون و شکم. خانه
نیک‌اختر : نیک‌اختری، خوشبختی
نیلگون : مانندِ گَردِ نیل؛ کبود، تیره
نیو : دلیر، دلیرانه
ور ایدون : ولی اگر همین‌طور
ورایدون : اگر
ویر : یاد، حافظه
ویله : خروش
هزبر : شیر؛ کنایه از رستم
هشیوار : هشیار، حواس‌جمع
همال : حریف
هماورد : همنبرد، حریف
همباز : جفت
همشیره : همسال. امروزه این کلمه فقط در معنیِ “خواهر” به کار می‌رود.
هوا : خواهشِ دل
هودج : کجاوه
هور : خور، خورشید
هیچ : اصلاً
هیون : شتر
یارستن : جرٲت کردن
یازیدن : دراز کردن
یال : گردن
یک زمان : یک لحظه
یک‌به‌یک : کاملاً
یکسر : متفقاً
یلی‌پای : پای نیرومند و پهلوانانه