در تکمیل معانی واژه ها و عبارت های این بخش، از منابع زیر استفاده شده است :
- لغتنامه دهخدا اثر علی‌اکبر دهخدا
- کتاب معجم شاهنامه اثر محمد بن رضا بن محمد علوی توسی
- کتاب واژه‌نامه شاهنامه اثر استاد جلال خالقی مطلق
- وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم : لینک وب سایت
- وب سایت و لغت نامه آنلاین آبادیس : لینک وب سایت
* سپاس ویژه از تیم اجرایی وب سایت و پادکست شاهنامه بخوانیم، اگر الگوی اولیه و ایجاد لیستی از واژه ها که نیازمند معنی بود توسط این تیم ایجاد نشده بود، شاید راه اندازی این بخش در ویکی شاهنامه ماه ها به طول می انجامید.
اَبَر : بر
اَبا : با
اَندرخور : شایسته، سزاوار
ابَر : بر
ابا : شکلِ قدیمیِ با
اختر : کنایه از بخت و تقدیر
ار : اگر
ار ایدون : اگر
از آن‌سان : بدان‌ترتیب
از بُن : هیچ‌گاه، هرگز، اصلاً‌وابداً قیدِ تأکید است با فعلِ منفی
از باد : ناگهان، به‌سرعت
از بخت : در اینجا از بختِ بد
از پیِ : به‌خاطرِ
از کران تا کران : همگی، کاملاً
ازبُن : اصلاً
ازپیِ : به‌خاطرِ
ازدرِ : شایسته‌ی
ازهم گسستن : پاره پاره شدن
ازیرا : زیرا
اسپری : سپری
اسپهان : سپاهان، اصفهان
افسر : تاج
افگندن : انداختن؛ کنایه از گوش نکردن
اگر : باشد که
انجمن : جمع، سپاه
اندرآمدن : پیاده شدن ، درآمدن ، افتادن
اندرآوردن : پایین کشیدن
اندرآهختن : نهادن؛ بستن
اندرخورِ کارزار : شایسته‌ی جنگ؛ دلیر
اندردمیدن : نفَس برآوردن، فوت کردن
اندررسیدن : وارد شدن
اندرزمان : درجا
اندرکشیدن : کشیدنِ کمان و تیر انداختن
اندیشیدن : نگران بودن، ترسیدن
ایدر : اینجا
ایدون : این‌چنین
ایزدی : الهی
آب : اشک
آبشخور : آبخوری، چشمه
آبگون : چون آب درخشان؛ کنایه از تیزیِ بسیار
آراستن : آماده کردن، طرح ریختن، تدارک دیدن
آراسته : ساخته، ثروتمند
آرام : وقار، طمأنیه
آرغده : خشمگین
آرمیدن : آسوده شدن، نفس کشیدن
آز : فزون‌خواهی
آزاد : آزاده
آزادگان : ایرانیان یا نژادگان و سرانِ ایرانی
آزادی : در اینجا سپاس و شکر و حق‌شناسی
آزرم‌جوی : شرم‌جو؛ مهربان
آزموده : کاردیده، باتجربه
آژنگ : چین
آسوده : تازه‌نفس
آسیمه : آشفته
آشکارونهان : به‌هرترتیب
آشیب و شیب : تشویش، نگرانی
آشیب‌وشیب : تشویش، دل‌نگرانی
آفرینِ بزرگ : ستایشِ سزاوار
آفرین : درود، ستایش
آفرین خواندن : ستایش کردن
آفرین کردن : ستودن، دعای خیر کردن
آگندن : پر کردن متضادِ کندن
آگنده : پُر
آگهی : خبر
آلتِ زین : تجهیزات و متعلقاتِ زین
آلت : ابزار، سلاح، امکانات
آلودن : آغشته کردن
آن‌چه : در اینجا هرچه
آنک : آن‌جا
آوَرد : پیکار، جنگ، کارزار
آواز : آوا، صدا
آورد : جنگ، میدانِ جنگ
آوردگاه : میدانِ جنگ، جنگ
آوردگه : میدانِ جنگ
آویختن : جنگ کردن، درگیر شدن
آویخته : مسئول یا سزاوارِ مجازات
آهنگ : قصد، اراده، میل
آیین : راه و رسم، اعتقاد ، شیوه
بَدآیین : از نظرِ رسم و راه و روش
بَدساز : شاکی و به‌نتیجه‌نرسیده
بَدنشان : بدبخت، بخت‌برگشته
بَر : کنار، بالا
بَرآنی : این‌چنین می‌پنداری
بَربند : بندِ بستنِ زین به سینه‌ی اسب
بُن افگندن : مطرح کردن
با پیرسر : در پیرسالی
باب : بابا، پدر
بادِ سرد : آه
باد گشتن : بیهوده شدن
بادآور : بادپای
بادپا : تیزپا چون باد
بادسار : بادسر؛ خودبین، سبک‌سر
باره : اسب
بازآوردن : به‌جا آوردن
بازخوردن : برخوردن، روبه‌رو شدن
بازگشتن : برگشتن (در اینجا از عقیده و تصمیم)
بالا : بلندی، تپه یا کوه
بالا گرفت : قصدِ بالا/بلندی کرد
بالین : بالش
بختِ بیدار : خوشبختی
بخت‌آور : متضاد بدبخت، خوش‌بخت
بخرد : خردمند
بدِ بدگمان : بدیِ دشمن
بدان : به‌این‌منظور
بدانبوه : دسته‌جمعی ، گروهی
بدآیین : طبقِ آیین و راه‌وروشِ (درست)
بدخواه : دشمن
بدخیم : بدرفتار
بددلی : شک
بدکنش : بدکردار
بدگمان : بداندیش، دشمن
بدگوهر : بد ذات، بد نهاد
بدگوهرش : ذاتِ بدِ او (انسانِ) بدذاتی (چو) او
بدین آرزو : از برایِ چنین درخواستی
بر آنم : نظرم این است
بر گذر : گذران
برافراختن : بالا بردن
برافکندن : به‌راه انداختن فرستادن
برافگندن : به‌راه انداختن فرستادن
برانبوه : گروهی، دسته‌جمعی
براندیشیدن : فکر کردن
برانگیخت اسپ : اسب را از جای کند
برانگیختن : ازجای کندن، تازاندن
بر‌این‌گونه : به‌همین‌ترتیب، همین‌طور
برآرم به‌جاه : مقامِ بالایی می‌بخشم
برآرنده : کام‌دهنده، به‌آرزورساننده
برآشفتن : خشمگین شدن، شوریدن
برآمدن : گذشتن، طی‌کردن اینجا سَر زدن
برآن‌گونه : به‌این‌وضع
برآوردن : بیرون آوردن
برآورده : بالا رفته
برآویختن : گلاویز شدن، جنگیدن
برآهیختن : بیرون کشیدن، درآوردن
برپای کردن : به زمین زدن، نصب کردن
برتافتن : برگرداندن
برجستن : ازجا کنده شدن
برخاستن : تمام/رفع شدن
برداشتن : در اینجا از میان برداشتن
بردمید : خشمگین شد
بردمیدن : جنبیدن، دست به‌کار شدن
برزد یکی تیزدَم : نفسِ بلندی کشید
برسانِ : مانندِ
برسانِ شیر : (دلیر) چون شیر
برسانِ کوه : کنایه از عظمت
برشدن : بالا رفتن
برفرازید سر : سر را سویِ آسمان بلند کرد
برفشاندن : نثار کردن
برکشیدن : به‌راه افتادن، رفتن
برگاشتن : شکلِ قدیمی‌ترِ برگرداندن
برگرفتن : درآوردن
برگستوان : پوششِ جنگیِ اسب یا فیل یا سوار
برگشتنِ پرگار : دگرگونه شدنِ بخت و کار
برگشته‌سر : بخت‌برگشته
برمنش : والانهاد، بزرگوار
برنا : جوان
برنشاندن : سوار کردن؛ همراه بردن
برنشستن : سوار شدن، به‌راه افتادن
برنهادن : تصمیم گرفتن، قرار/پیمان کردن
بروبوم : سرزمین
برین : بلندمرتبه، بزرگ
بسانِ : مانندِ
بسانِ بهشت : به‌زیبایی و نظم
بست : بسته
بسته میان : مسلح، آماده
بسته‌کمر : آماده
بسنده : کافی، برابر؛ حریف
بسودن : لمس کردن
بسیار مایه : بسیار زیاد
بسیچیدن : آماده شدن
بسیچیده : آماده
بن افگندن : طرح ریختن، تصمیم گرفتن
بندِ سپهری : تقدیرِ آسمانی
بند : چاره، حیله، تدبیر
بند برنهادن : چاره جُستن
بندیش : بیندیش
بنیز : همین‌طور
بودن : ماندن
بودنی : آن‌چه مقدّر است؛ سرنوشت
بودنی‌کار : کارِ مقدر
بوق : شیپور
بوم : سرزمین
بوم‌وبر : سرزمین
به : قسم به
به کام آمده : به آرزو رسیده
به‌پشتِ : به‌پشتیبانیِ
به‌پیران‌سر : در پیرسالی
به‌تنها : تنهایی
به‌خیره : به‌بیهوده، به‌آسانی
به‌درد : با غم و اندوه
به‌دل اندرآوردن : به‌یاد آوردن
به‌راز : در‌خلوت، پنهانی
به‌روی اندرآمدن : سرنگون شدن
به‌روی برزدن : سرنگون کردن
بهره : بخش و معمولاً یک‌سومِ چیزی
به‌زودی : درجا
به‌زیر آوردن : شکست دادن
به‌زین اندرآوردن : زین کردن
به‌ژرفی : به‌دقت
به‌سانِ پری : به‌سرعت یا به‌آراستگی چون پری
به‌سانِ پلنگ : (سریع یا دلاورانه) چون پلنگ
به‌سر رسیدن : اتفاق افتادن
به‌فریاد : به‌فریادرسی
به‌کردارِ : مانندِ
به‌کردارِ نخچیر : چون شکار
به‌گام : راه رفتن
به‌گوهر : در نژاد
بهم : با هم
به‌نام : باافتخار
به‌هم : با هم
بهی : بهتری، ترجیح
بی آزار : بی سختی و دردسر
بیداد : ناعادلانه
بیدار : هشیار، نیک
بیداربخت : خوش‌بخت
بی‌دانشی : ناآگاهی، نادانی
بی‌دیده : نابینا
بیش‌وکم : همه‌چیز
بیشی‌و‌کمی : کنایه از همه‌چیز
بیم : هراس
بیم‌خورده : ترسیده
بیم‌دیده : ترسیده، هراسان
بی‌هُش : بی‌هوش، مست
بیهش : مست، ازخودبیخود، درمانده
پَهلَو : پهلوان
پُراندیشه : نگران، پرفکر‌وخیال
پُرنهیب : هراسان
پا بر جای فشاردن : کنایه از ایستادگی کردن
پا پیش نهادن : پیش رفتن
پاک : کاملاً، سراسر
پای نداشتن : تاب نداشتن، حریف نبودن
پای‌وپر : توان
پاییدن : ماندن
پبروزه : فیروزه
پدید نکردن : بروز ندادن
پذیره : استقبال
پذیره شدن : به‌استقبال رفتن
پراگنده : پُر
پراندیشه : پرفکر‌خیال، نگران
پرخاشجو : جنگاور
پرخاشجوی : جنگخواه، جنگجو
پرخاشخر : جنگجو، دلیر
پرداختن : آماده کردن یا خلوت کردن
پرداخته : خالی
پرده‌سرا : سراپرده، خیمه‌گاه
پرده‌سرای : خیمه، اردوگاه
پرستنده : خدمتگزار، بنده
پرسش : در اینجا سوال‌وجوابِ روزِ قیامت
پرسیدن : احوالپرسی کردن
پرشتاب : پرعجله بودن
پرمایه : قیمتی
پرند : ابریشمِ (بی‌نقش‌ونگار)
پرنیانی‌درفش : پرچمِ ابریشمین
پرهیختن/پرهیزیدن : دوری کردن
پژوهش : دقت، توجه
پس : پشت
پشت : ستون، حامی
پگاه : سحرگاه
پلنگ : پلنگینه، پوستِ پلنگ
پناهش : پناه
پنجَه : پنجاه
پنجه : پنجاه
پور : پسر
پویان : دوان، شتابان
پوییدن : رفتن، دویدن
پهلَو : پهلوان و در جاهای دیگر شهر
پی افگندن : طرح ریختن
پیچیدن : سر برگرداندن یا منقلب شدن
پیراستن : زدودن
پیران‌سر : پیری
پیرسر : پیرانه‌سر، پیرسالی
پیروزبخت : خوش‌اقبال
پیروزگر : پیروز
پیروزنام : افتخار، بلندنامی
پیروزی : اینجا بخت
پیش : در جلو؛ با
پیکار : ستیزه، جدل، شکایت
پیل‌پیکر : (دارای) تنی چون فیل
پیلتن : دارای تنی چون فیل، درشت‌اندام
پیل‌رنگ : به‌رنگِ فیل
پیوسته : خویشاوند
پیوند : مهربانی یا خویشاوندی
تُرک : تورانی
تابیدن : پیچیدن، برگرداندن
تات : تا تو را
تاج‌وتخت : کنایه از پادشاهی
تاختن ساختن : آماده‌ی تاختن شدن؛ تاختن
تارک : فرقِ سر و اینجا مَجاز از سر
تازان : شتابان
تازنان : تازان، شتابان
تازی : عرب
تباه شدن : خراب/ویران شدن؛ برگشتنِ کار
تببره : طبلِ بزرگِ جنگ
تبش : تابش، گرما
تبمار : غمخواری
تبیره : طبلِ بزرگِ جنگ
تپیدن : زنده ماندن، جان کندن
تختِ بلند : کنایه از آسمان
تخمه‌ی ویسگان : نژادِ ویسه
ترجمان : مترجم
ترک : تورانی
ترکان : تورانیان
ترکش : تیردان
ترگ : کلاهخود
ترگدار : صاحبِ کلاهخود
تفت : شتافت
تفتن : شتابان رفتن
تفته : گداخته، داغ
تگ : دویدن
تگاور : تیزپا، صفت‌به‌جای‌اسم برای اسب
تگرگ : استعاره از بارانِ سهمگینِ تیر
تندبالا : بلندی/تپه با شیبِ تند
تندی : عجله
تنگ : بندِ زین که روی کمرِ چارپا می‌بندند
تنگ‌دل : اندوهگین، متأثر
تور : تورانی
توری : تورانی
تهم : تنومند، صفتِ رستم که در اسمِ او هم آمده
تیرِ جوشن‌گذار : تیرِ گذرنده از زره
تیره : تاریک، سیاه
تیره‌روان : غمگین؛ اینجا کنایه از شکست‌خورده
تیره‌میغ : ابرِ سیاهِ (بارانی)
تیز لشکر براند : به‌تندی لشگر کشید
تیزچنگ : کاملاً قوی و مسلح و آماده
تیزدَم‌اژدها : اژدها با نفسِ آتشین
تیزمرد : انسانِ عجله‌کننده
تیزهوش : هشیار
تیزی : تندی، گستاخی
تیغ : شمشیر
تیمار : اندوه، نگرانی
تیمار کشیدن : غم خوردن، دلسوزی کردن
تیماردار : غمخوار، یار
جَلَب : سنج، یا صدای بانگ و خروش
جُستن : خواستن
جاوید : بی‌مرگ
جاه : آبرو، مقام
جاه و آب : شُکوه و آبرو
جای : جایگاه اینجا کنایه از گور
جای گرفتن : مستقر شدن (در موقعیتِ جنگی)
جای نشان : جای نشانه یا جای مشخص‌شده
جم : جمشید
جمبیدن : به‌حرکت درآمدن
جنا : کوهه‌ی جلوی زین
جواز یافتن : رهایی یافتن
جوشن : زره از تکه‌های فلزی
جوشن‌ور : زره‌پوش؛ و مطلقاً جنگجو
جوشیدن : به‌خشم آمدن
جهاندار : مالک/نگهبانِ جهان خدا
جهان‌‌داور : خدای جهان
جهاندبده : باتجربه
جهاندیده : پرتجربه، در اینجا پرحیله
چاره : تدبیر یا حیله
چاکر : فرمانبر
چرب‌گفتار : سخنانِ چاپلوسانه و پراحترام
چرخِ بلند : آسمان، و کنایه از روزگار
چرخِ سپهر : آسمان
چرخِ گردان : آسمان، جهان
چرمه : اسبِ سفید و در بیش‌ترِ جاهای شاهنامه چون اینجا مطلقاً اسب
چشم داشتن : انتظار داشتن
چمان : خرامان
چنان‌هم : هم‌چنان، این‌چنین
چندان : بسیار
چندین : بسیار
چنگ : دست ، چنگال
چنگ تیز کردن : آماده شدن
چو : حدوداً، تقریباً
چو باد : به‌سرعتِ باد
چو باید : شایسته
چو برق : (به‌سرعتِ) برقِ آسمان
چو دود : به‌سرعتِ دود
چو سنگ : به‌سفتی و سختیِ سنگ
چو گَرد : به‌سرعتِ برقِ آسمان یا گردوخاک
چو گرد : (سریع) چون برقِ آسمان یا چون گردوخاک
چون : در اینجا چگونه
چون باد : به‌سرعتِ باد
چون گوسپند : به‌خواری
چه : چرا
چه مایه : بسیار
چه‌مایه : چه بسیار
چیز : مال، غنیمت
حصار : جای امن، پناه
خاستن : بیدار شدن
خجسته : فرخنده، مبارک
خداوند : صاحب
خدنگ : درختی با چوبی سخت، مناسبِ ساختنِ تیر و کمان و زین
خرامیدن : شتافتن
خروش : فریاد، ناله
خروشان : نالان یا شتابان
خروشیدن : نالیدن یا فریاد برآوردن
خستگی : زخم، جراحت، یا زخمی بودن
خستن : خراشیدن
خستو : معترف
خسته : زخمی، آزرده
خسته‌دل : آزرده‌دل
خسرونژاد : از نژادِ شاهان، شاهزاده
خسروی : شاهانه
خسروی‌برز : شُکوهِ شاهانه
خفتان : لباسِ‌جنگ
خلعت : جامه‌ی شهریاری
خلیده : آزرده
خنجرگزار : به‌کارگیرنده‌ی خنجر؛ کنایه از جنگجو
خواستن : بهجنگ طلبیدن
خواسته : مال‌واموال
خواندن : فراخواندن
خود : کلاهخود
خور : خوراک ، خورشید
خورش : خوراک
خون در رگ نجبیدن : تعصب نداشتن
خون دویدن : خون رفتن
خونی : خون‌ریز، جنگجو
خوی : طبع، نهاد
خیرگی : بیهودگی
خیره : شگفت‌زده، مبهوت
دَم : نفَس، دهان
دَم درکشیدن : جان دادن
دُمادُم : دُم‌به‌دُم، پشتِ هم
دِرع : معربِ زره
داد : عدالت، انصاف
دادگر : عادل، صفتِ خدا
داستان : حکایت، تمثیل
داستان زدن : مَثل آوردن، سعی در توجیه کردن
داشتن : نگاه کردن، حفظ/حمایت کردن
دبیر : نویسنده، نامه‌نویس
در اندرگشادن : آغاز کردن
در دل آمدن : به دل افتادن
در زمان : درهمان‌زمان، درجا
دراز کشیدن : کش دادن
درای : زنگ
درآمدن : شروع شدن
درآویختن : گلاویز شدن، کشتی گرفتن، جنگیدن
دربغ : افسوس، ترحم
درخور : شایسته، لایق
درست : تندرست
درست گشتن : اثبات شدن
درع : معربِ زره
درفش : پرچم
درفشیدن : درخشیدن، برق زدن
درقه‌ی کرگ : سپر از جنسِ (پوستِ) کرگدن
درکشیدن : رفتن
درگذشتن : عفو کردن
درم : درهم؛ سکه‌ی نقره
درنگ : تأمل، وقار
دریدن : از هم گسیختن
دژخیم : بدنهاد، دشمن
دژم : خشمگین
دست یافتن : مسلّط شدن، پیروز شدن
دستان : بند، حیله
دستبرد : ضربِ‌شست
دستگاه : چیرگی، توانایی، قدرت
دستور : وزیر، مشاور
دستوری : دستور
دشخوار : سخت، جدی؛ متضادِ خوار
دل : جرأت
دل تنگ داشتن : غمگین بودن
دل گسلاندن : دل جدا کردن، برگشتن از چیزی
دل گشته شدن : بی‌دل‌وجرأت شدن
دل و رایِ هشیار : جرأت و تصمیمِ قابل‌اعتماد
دلپذیر : خوشایند
دل‌خسته : جگرسوخته
دلسوزگی : دلسوزی
دلگسل : برگشته
دلیر : جسور، گستاخ
دمار برآوردن : تباه کردن
دمان : شتابان، خروشان
دمنده : خروشان، دل‌دهنده
دنان : به‌جوش‌آمده، خروشان
دو روی : دو طرفِ جنگ
دو رویه : دو طرفِ جنگ
دوتاهی : خمیده
دود برآوردن : تباه کردن
دودمان : خاندان
دیبا : ابریشم
دیدار : دیدن، پدیدار، پیدا
دیدن : در اینجا صلاح دیدن
دیده : چشم
دیده‌گاه : مقرِ دیده‌بانی
دیده‌گه : مقرِ دیده‌بانی
دیزه : اسبِ سیاه و مطلقاً اسب
دیگر : متفاوت
دین : راه و رسم، اعتقاد
دینار : سکه‌ی طلا
دیوِ سترگ : کنایه از اهریمن
دیوبند : در‌بندکُننده‌ی دیو
دیهیم : تاج
را : از برایِ، به‌خاطرِ در بیانِ سبب است
راز گشودن : گفتن و رو کردن مطلبِ نهانی
راز گفتن : حرف زدن و در اینجا نیایش کردن
راست گشتن : برابر و یکی شدن
رامش : جشن، خوشی
رامشگر : نوازنده، خواننده
راندن : رفتن، تاختن، گفتن
راهِ جایی ساختن : به آن‌سو روانه شدن
راه برگرفتن : به‌راه افتادن
راه برگشادن : راه را باز کردن، راه دادن
راهجوی : راه‌بلد، راهوار تیزرو
رای : فکر، اندیشه، تصمیم
رای زدن : مشورت کردن
رای کردن : مشورت کردن، سبک و سنگین کردن
رخ چو قیر شدن : سیاه شدنِ چهره از ترس
رخساره زرد بودن : کنایه از هراسیدن
رخساره زرد شدن : کنایه از ترسیدن و نگران شدن
رخشان : درخشان
رخشنده : درخشان
رد : دلیر بیش‌تر صفتِ افراسیاب است و با اسمِ او می‌آید
رزم را ناگزیر : لازمه‌ی جنگ
رزم‌آزموده : جنگ‌بلد، کاربلد در جنگ
رزمدیده : جنگ‌کرده باتجربه در جنگ
رزمگاه : آوردگاه، میدانِ جنگ
رزمگاه ساختن : آماده‌ی جنگ شدن، بهجنگ آمدن
رزمگه : میدانِ جنگ
رفتن : گوش کردن
رکیب : رکاب
رمه : گَلّه و در شاهنامه کنایه از سپاه و جمع
روان : در اینجا جان
رود : آواز، ترانه، ساز و نیز نامِ سازی خاص، همان عود
رودبار : کنارِ رود
روزبان : در اینجا سرهنگ، پاسدار یا نگهبان است
روزگار : کنایه از تقدیر
روزی‌ده : مسئولِ پرداختِ حقوقِ لشگریان و هزینه‌ها
روشن : پاک
روشن‌روان : جانِ روشن و پاک
روشن‌روان : هشیار، پُرخرد
رومی‌قبا : جنگ‌جامه‌ی رومی
رومی‌قبای : لباسِ جنگِ معروفِ رومی
روی اندرآوردن : به‌راه افتادن
روی بر خاک نهادن : کنایه از احترام گذاشتن و فرمانبَری
روی برگاشتن : روی برگرداندن، برگشتن
روی به روی اندرآوردن : روبه‌رو شدن، صف کشیدن برابرِ هم
روی زرد : ترسان، هراسان
روی زرد بودن : کنایه از ترسیدن و نگران بودن
روی نداشتن : صلاح نبودن
روی ندیدن : صلاح ندیدن
روی نهادن : راه افتادن به سمتی
رویه : صف، طرف
رویینه‌تن : دارای تنی (سخت چون فلزِ) روی
رویینه‌خُم : طبلِ بزرگِ جنگیِ فلزی
رها : رهایی
رهنمای : رهبر، پیشرو
رهی : بنده
ریمن : اهریمن
زَنده‌پیل : فیلِ خشمگین
ز بَر : از رو، یا رویِ لباس
ز بن : اصلاً
ز مِهر : از مهربانی
ز نیرو : دراثرِ نیروی (وزنِ اسب)
ز یزدان شناس : از خدا بدان
زادمرد : آزادمرد
زار : به‌خواری
زبَخت : از (خوش)اقبالی
زخم : ضربه، ضربت، جنگ
زمان جُستن : وقت خریدن
زمان‌تا‌زمان : هرلحظه، به‌زودی
زمانه : مرگ
زمی : زمین
زمین بوسیدن : احترام کردن
زنگِ تیمار : زنگارِ اندوه
زنگارگون : به‌رنگِ زنگار/زنگ
زوان برگشادن : حرف زدن
زوپین : نیزه‌ی کوتاه
زی : به‌سوی
زینِ پلنگ : زینی از جنسِ پوستِ پلنگ
زین‌سان : بدین‌ترتیب، این‌گونه
زینهار : هشدار، مراقب باش
ژیان : خشمگین، خروشان
سَخُن : ماجرا، کار
ساج : چوبی سخت
ساختن : فراهم کردنِ مقدمات، آماده شدن
ساخته : آماده
ساد : ساده، به‌سادگی
ساز : اینجا آرایش یا تحهیزات
ساز کردن : سامان دادن
سالار : فرمانده، سپهسالار
سبُک : درجا، شتابان
سپردن : (به‌شتاب) طی کردن
سپه کردن : سپاه ساختن
سپهدار : سپهسالار، فرمانده
سپهر : آسمان کنایه از روزگار و تقدیر
ستاره‌شمار : اختربین، نیک‌وبدکننده‌ی جنگ
ستام : دهنه‌ی اسب
ستاندن : گرفتن
سترگ : تنومند
ستودن : ستایش کردن، آفرین گفتن
ستورِ نوند : چارپای تیزرو
ستور : چارپا
ستون : عمود؛ گرزِ سنگین
ستوه آمدن : به‌ستوه آمدن، عاصی شدن
ستوهی : خستگی، درماندگی
سخن : ماجرا
سخن برنهادن : پیشنهاد کردن، تصمیم گرفتن
سخن راندن : حرف زدن
سخن یاد کردن : سخن گفتن، تعریف کردن
سخن‌گو‌ی : چرب‌زبان، خوش‌سخن
سرِ موبدان : بزرگِ فرزانگان
سرِ ویسگان : بزرگِ خاندانِ ویسه
سر : بزرگ
سر برآوردن : مسلط شدن
سر برتافتن : اعتنا نکردن، نافرمانی کردن
سر به گاز آمدن : گرفتار شدن، کُشته شدن
سر پیچیدن : فرمان نبردن، اطاعت نکردن
سر ز تن دور کردن : سر بریدن
سر سوی چیزی کردن : میلِ چیزی کردن
سر فرو بردن : سر پایین انداختن به‌نشانِ احترام
سر فروبردن : پایین انداختنِ سر به‌نشانِ فرمانبرداری و احترام
سر گشتن : سر پیچیدن، نافرمانی کردن
سر مخاریدن : کنایه از حتی لحظه‌ای برای سر خاریدن هم درنگ نکردن
سر نخاریدن : حتی برای سر خاراندن هم درنگ نکردن؛ کنایه از تندوتیز رفتن
سراپرده : خیمه
سراسر : کاملاً
سران : بزرگان، جنگجویان
سرانجامِ خویش را یافتن : کنایه از مردن
سرانجام : نهایتِ کار، مرگ
سربتابی‌همی : سرپیچی می‌کنی
سربه‌سر : سراسر، کاملاً، بی‌شک
سرشک : اشک
سروِ سایه‌فگن : سروِ موزون و تنومندِ پُرسایه
سروِ سهی : سروِ خوش‌قامت و موزون
سریه‌سر : کاملاً، همگی
سزد : شایسته است عجیب نیست
سست : ضعیف
سستی : ضعف
سلیحِ سیاوخشِ نیو : سلاحِ سیاوشِ دلیر
سلیح : سلاح
سمند : اسبِ تیزپا و مطلقاً اسب
سنان : نیزه یا سرنیزه
سوار : شهسوار، دلیر
سه‌دیگر : سوم
شُکوهیدن : ترسیدن، هراسان شدن
شاد : در اینجا شادی
شبرنگ : به‌رنگِ شب، سیاه؛ نامِ اسبِ بیژن
شبگیر : سحرگاه
شتاب گرفتن : شکیبایی از دست دادن، بی‌تاب شدن
شتابیدن : عجله کردن
شخنده : افتان‌وخیزان
شخودن : خراشیده شدن
شدن : رفتن، در اینجا مردن
شده : رفته
شرزه : خروشان ، خشمگین
شکن : شکست
شکیب : شکیبایی
شناختن : دانستن
شناسا : کاربَلد
شهر : در اینجا کشور
شیب : سراشیبی
شید : خورشید
شیده : نامِ اسبِ گیو
شیر : استعاره از پهلوانِ دلیر
طلایه : پیشقراول، نگهبان
عار : ننگ
عمود : گرزِ سنگین
عنان : افسار
عو : فریاد، خروش
غرمِ نژند : قوچِ اندوهگین
غرم : قوچ
غریو : فریاد، خروش
غریوان : خروشان
غریویدن : فریاد کشیدن
غلتیدن : به‌خاک افتادن به‌نشانِ احترام و فرمانبرداری
غمی : اندوهگین
غنودن : خوابیدن، استراحت کردن
غیبه : پولکِ زره
فَر : شُکوه
فتراک : ترک‌بندِ زین
فدی : مُمالِ فدا
فرّهی : شُکوه
فر : شُکوه
فراز : بلندی؛ کنایه از سختی
فراز آوردن : نزدیک کردن، روبه‌رو کردن
فرازونشیب : بالاوپایین، تجربه و دانش
فرجام : نهایت،سرانجام، پایان
فرخ : فرخنده، خجسته
فرخنده‌رای : خوش‌فکر
فرخ‌نهاد : بنای نیکو
فرستاده : پیک
فرسنگ : واحدِ مسافت
فرسوده : خسته، زخمی
فرمان کردن : اطاعت کردن
فرود آمدن : پیاده شدن
فروماندن : درماندن، برجای ماندن
فروهشتن : فرونهادن
فروهشته : آویخته
فرهی : شُکوه
فزودن : در اینجا افزوده شدن
فگندن : افکندن، انداختن؛ در اینجا شکار کردن
فگنده : افتاده، کنایه از کُشته
فلک : آسمان؛ کنایه از تقدیر
کَت : که تو را
کُلَه : کلاهخود
کُه : کوه
کِه : کوچک
کار : ماجرا
کار برگشتن : عوض شدنِ اوضاع، بدبخت شدن
کارآزمای : جنگ‌آزموده
کارآزموده : جنگ‌آزموده، باتجربه در جنگ
کارآگه : جاسوس، نگهبان
کاردیده : باتجربه، جنگ‌دیده
کارزار : جنگ، میدانِ جنگ
کارکرد : کار، جنگ
کاسته : کم
کام : آرزو، خواهش
کجات؟ : کجاست تو را؟
کدخدای : در اینجا وزیر
کرّنای : شیپورِ جنگ
کرانه : کنار؛ کنایه از دوری
کردار : رفتار
کردگار : آفربدگار
کزین بگذری : از این موضوع که بگذری
کش : که او را
کشیدن : راه کشیدن، رفتن
کلاه : کلاهخود و نیز تاج
کم : که مرا
کم کردن : اینجا کنایه از کُشتن
کمر : در اینجا کمربند
کمر بستن : آماده شدن به کاری؛ انجام دادنِ کاری
کمر گشادن : جنگ را کنار گذاشتن، آسودن
کمربسته : آماده‌ی خدمت/کار، در اینجا جنگیدن
کنار : آغوش
کوبیدن : زیرِ پا نهادن
کوپال : گرز
کوس : طبلِ برگِ جنگ
کوه‌باره : پناهی در کوه
کوهسار : سرِ کوه، قله
کهتر : کوچک‌تر، بنده
کیان : کیانی
کیمیا : نیرنگ، تدبیر
کین : هم کینه و هم جنگ
کین آختن : کین ستاندن، جنگیدن
کین کشیدن : جنگیدن یا انتقام گرفتن
کین‌آور : جنگجو
کینه : جنگ، یا همان کینه‌ی امروزی
کینه‌جو : کینه‌خواه با جنگجو
کینه‌جوی : کینه‌خواه، جنگجو
کینه‌خواه : در دو معنیِ جنگخواه، یا همان کینه‌خواهِ امروزی آمده
کینه‌گاه : میدانِ جنگ
کینه‌گه : میدانِ جنگ
کینه‌ور : جنگجو یا کینه‌خواه
گَرد برآوردن : کنایه از تباه کردن
گَردان‌سپهر : آسمانِ گردنده؛ کنایه از روزگار
گَو : پهلوان
گُرد : دلیر، پهلوان
گُرم : زاری، اندوه
گُزین : منتخب
گُندآور : دلیر
گاز : انبر، ابزارِ بریدن
گاشتن : برگرداندن؛ تلافی کردن و پاسخ دادن
گام‌زن : راهوار؛ خوش‌گام صفتِ اسب است
گاودم : شیپور
گاه : تختِ پادشاهی و مَجاز از خودِ پادشاهی و حکومت
گداز : سوز، داغ
گذاردن : عبوردادن
گذاشتن : خالی گذاشتن؛ رها کردن
گذر : اجازه
گذر دادن : گذراندن، اجازه‌ی عبور دادن
گذشتن : درگذشتن؛ مردن
گرازان : تازان، شتابان
گران : سنگین، محکم، بزرگ
گرانمایه : بزرگ، و در شاهنامه گاهی یعنی دلیر
گردش : تقدیر
گردن افراختن : گردن کشیدن نشانه‌ی غرور و دلیری
گردنکش : جنگجو ، پهلوان
گردون : آسمان
گرفتن : بستن
گرم : از تهِ دل، صمیمانه، به‌گرمی و چربی
گزاردن : به‌جا آوردن، گفتن
گزاشتن : به‌جا آوردن، دادن
گزند : آسیب
گزین : برگزیده، عالی
گزین کردن : انتخاب کردن
گزین‌پور : پسرِ برگزیده و شایسته
گسسته : پاره، جداشده
گسلاندن : پاره کردن، جدا کردن
گسی کردن : فرستادن
گشتن : دورِ میدان چرخیدن برای روبه‌رو شدن با حریف
گشته‌خاک : خاک‌شده یا مدفون
گشن : انبوه، عظیم
گفت : گفته
گفت‌وگوی : در اینجا بحث و ستیز
گلّه : سپاه
گلگون : سرخ
گمانی : گمان
گمانی بردن : شکل دیگر گمان بردن
گم‌بوده : گمشده
گنجِ دینار : گنجی از سکه‌های طلا
گنجور : خزانه‌دار
گندآور : دلیر
گو : پهلوان
گوهر : ذات
گیتی : روزگار
لَخت‌لَخت : چاک‌چاک
لَختی : کمی
لاله‌گون : (سرخ) چون لاله
لشکرپناه : پناه و مایه‌ی دلگرمیِ لشگریان
لعل : سنگی زیبا به‌رنگِ سرخ که مایه‌ی تشبیه است برای سرخی و اینجا خون
لگام : افسار
مَرد : در اینجا تنومند، قوی
مَرغزار : دشت
مُستی : سستی، لغزش
مِه : بزرگ
مِهان : بزرگان
ماسای : میاسای؛ استراحت مکُن
ماندن : باقی گذاشتن
مانده : درمانده، فرومانده
مبرتاب : برنتاب روی برنگردان
مردُم‌کُش : جنگجو، دلیر
مرد : دلیر
مردانِ مرد : مردانِ دلیر
مردم‌کُش : جنگجو
مردی : مردانگی
مرز : در اینجا ناحیه، شهر، کشور
مست : خشمگین، ازخودبیخود
مستمند : زاری‌کنننده، اندوهگین
مکافات : جزا یا پاداش
مگر : باشد که
موبد : در اینجا بزرگ، فرزانه، مشاور
مویه‌گر : سوگواری‌کننده؛ کنایه از نزدیکان و خویشان
مهتر : بزرگ، اینجا سپاه‌سالار و فرمانده
مهتران : بزرگان
مهره : جواهر، چیزِ قیمتی
میان : کمر
میان بستن : آماده شدن؛ اقدام کردن
میان‌بسته : آماده
میغ : ابر
میمنه : سمتِ راستِ سپاه
نِشاختن : شکلِ قدیمی‌ترِ نشاندن
ناپدید شدن : اینجا کنایه از از بین رفتن و کُشته شدن
ناسگالیده : ناخواسته، فکرنشده
ناشکیب : ناشکیبا، بی‌قرار
ناگاه : ناگهان، درجا
نالیدن : شکایت بردن/کردن
نام : افتخار، بزرگی
نام جُستن : پیِ افتخار بودن
نام جستن : بلندنامی، افتخار
نام و ننگ : افتخار یا شکست در جنگ
نامبردار : معروف، نامور
نامدار : نامور، بزرگ
نامور : نامدار، شُهره
نایِ رویین : شیپورِ جنگی از جنسِ فلزِ روی
نای : نی، شیپور
نای رویین : شیپورِ جنگ از جنسِ روی یا فلز
نبَرده : جنگی، دلیر
نبرده : جنگی، دلاور
نبک‌بختی : خوشبختی
نبیسنده : نامه‌نویس
نخچیر : شکار/بزِ کوهی
نخچیرگیر : شکارچی
نره‌شیر : شیرِ نر؛ استعاره از پهلوانِ تنومند و قوی
نره‌گور : گورِ نر و تنومند
نزدیک : نزد
نژند : پریشان، پست، بدبخت
نشان : در اینجا یعنی گواه، دلیلِ آن‌که
نشان یافتن : آگاهی یافتن
نشاید : شایسته نیست
نشاید سِتَد : شایسته‌ی گرفتن نیست
نشستنگه : مجلس، بساط
نشیب : سراشیب؛ کنایه از آسانی
نشیب‌وفراز : پستی‌وبلندی، کنایه از همه‌جا
نفرین : متضادِ آفرین (نه‌آفرین/ناآفرین)؛ دعای بد و لعنت
نگاه کردن : در اینجا توجه کردن
نگون : واژگون، سرنگون
نگون اندرآمدن : واژگون شدن، سقوط کردن
نگه کردن : دقت کردن، سنجیدن
نگین : نگینِ انگشتری که به‌منزله‌ی مُهر و تأییدِ اعتبارِ نامه بوده
نم : کنایه از اشک
نماز : نیایش کردن و دراصل خم شدن
نمودن : نشان دادن
نو : جوان، تازه‌نفس
نوازیدن : نواختن، مهربانی کردن
نوان : نالان، خروشان
نوفیدن : خروشیدن
نوند : اسبِ تیزپا، تیزپا یا پیک
نوندی برافگند : پیکی فرستاد
نهادن : مقرر کردن، یا جفت کردن
نهالی : بستر
نهانِ دل : راز
نهیب : بیم، ترس
نیا : جَد، در اینجا مشخصاً پدربزرگ
نیام : غلافِ شمشیر
نیز : اصلاً، هرگز
نیزه‌گزار : به‌کارگیرنده‌ی نیزه؛ مطلقاً جنگجو
نیزه‌گزاز : به‌کاربرنده‌ی نیزه، جنگنده با نیزه یا مطلقاً جنگجو
نیزه‌ور : نیزه‌دار و مطلقاً جنگجو
نیک‌اختر : خوش‌بخت، خوش‌اقبال
نیک‌رای : خجسته‌فکر
نیکی‌دهش : نیکی‌بخش
نیل : ماده‌ای معدنی به‌رنگِ آبیِ تیره، کبود
نیلگون : تیره چون ماده‌ی معدنیِ نیل
نیمروز : سیستان ، ظهر
نیو : دلیر
نیوباب : پدرِ دلیر، اینجا گودرز
نیوشیدن : به‌دقت گوش کردن
و دیگر : دیگر این‌که علاوه بر این
و زان‌روی : در آن طرف
ورایدون : اگر
ویر : فهم، هوش، یاد
ویژگان : بزرگان و افرادِ خاص
ویسه‌نژاد : از نژادِ ویسه
ویله : خروش، فریاد
هامون : دشت
هجیر : خوش‌چهره، خوش‌اندام
هخته‌زهار : خایه‌کشیده، اخته‌شدن
هزبرِ دمان : شیرِ خشمگین
هزبر : شیر
هزمان : کوتاه‌شده‌ی هرزمان
هژیر : نیک، زیبا، پسندیده همریشه با هجیر
هش : هوش، هوشیاری
هشیار : روشن‌روان، بیدار و خواس‌جمع
هشیوار : هشیار، حواس‌جمع
هلا : کلمه‌ی ندا یا اخطار؛ ای، هان! آگاه باش!
هم اندر زمان : درهمان‌زمان، همان‌لحظه
همابون : خجسته، فرخنده
همان : به‌همین‌ترتیب
همچنین : به‌همین‌وضع
همداستان : موافق
هم‌زین‌نشان : به‌همین‌نشان، به‌همین‌ترتیب
همگروه : دسته‌جمعی
همگنان : همگان
همیدون : همچنین، به‌همین‌ترتیب
همین کرد یاد : همین را گفت
هنر : هنرِ جنگاوری
هنر پدید کردن : شجاعت نشان دادن
هوا : در اینجا خواسته، میل
هوش برآمدن : جان دادن
هوش برآوردن : جان دادن
هوش رفتن : خیره ماندن
هوش‌ور : صاحب‌هوش، هوشیار
هیچ‌گونه : به‌هیچ‌ترتیب
هیون : شتر و مجازاً در بسیاری جاها پیک
یاخت : دراز کرد
یاد کردن : گفتن، توضیح دادن
یادگیر : تجربه‌اندوخته، حرف‌گوش‌کن
یارستن : جرأت کردن، دل داشتن
یک از دگر : از یکدیگر
یک چند : مدتی، چند بار
یک ره : یک بار
یک زمان : مدتی
یکایک : یکی‌یکی، جداگانه، کاملاً، همگی
یک‌بادگر : بایک‌دیگر
یکسر : کاملاً
یکسره : کاملاً، همگی
یکی : همان‌دَم، همان‌گاه قیدِ تأکید است
یکی بودن : متحد بودن
یل : پهلوان، دلیر
یله : رها