عنوان : شاهنامه مسعودی مروزی
نام صاحب اثر: مسعودی مروزی
تاریخ نگارش: قبل از ۳۵۵ هجری قمری
محل نگارش: شهر مرو
توضیحات اثر و صاحب اثر:
شاهنامه مسعودی : چنانکه پژوهشگران تاریخ ادبیات ایران نوشته‌اند ، نخستین شاعری که به نظم شاهنامه همت گماشته مسعودی مروزی بوده که در نیمه دوم قرن سوم هجری (ق ۲ یا ۳ هجری ) شاعری میزیسته است . شاهنامه مسعودی در ( بحر هزج شش تائی ناسالم ) “مفاعیلن مفاعیلن فعولن” ( وزن دوبیتی‌های باباطاهر ) سروده شده و مسعودی این منظومه را از داستان ( کیومرث ) آغاز کرده ولی شاهنامه او برجای نمانده است و تنها در برخی از متن های کهن از شعرهای شاهنامه مسعودی نقل شده است .
این شاهنامه به نام «تهمورث نامه» سیومین شاهنشاه پیشدادی سروده شده است. به گفته تقی زاده:
« قدیمترین اثری از نظم فارسی بعد از اسلام که به ما رسیده، شاهنامه مسعودی مروزی است. مسعودی مروزی تا آنجا که ما فعلا خبر داریم قدیم ترین شاعری است که داستان ملی و تاریخ ایران را از کیومرث تا آخرین یزدگِرد به رشته نظم کشیده است.»
نام این شاعر قدیمی و شاهنامه فارسی وی در دو منبع یاد شده است.
نخستین کسی که از این شاهنامه یاد کرده، مُقدسی بُستی(۳۵۵ ق) است. وی در کتاب «البَدء و التاریخ» دو بار از مسعودی نامی صاحب منظومه‌ای به زبان فارسی در تاریخ پادشاهان گذشته پارسیان نام برده و دو سه بیت از منظومه او را نمونه آورده است. مانند:
نخستین کیومرث آمد به شاهی گرفتش به گیتی درون پیش کاهی
چو سی سال به گیتی پادشاه بود که فرمانش به هر جایی روا بود
سپری شد نشان خسروانا چو کام خویش راندند در جهانا
مقدسی بُستی افزوده است که: من این ابیات را از این سبب در اینجا آوردم که دیدم پارسیان این ابیات و این قصیده را بزرگ مىشمارند و آن را مصور مىکنند و تاریخ خویش مىشمارند.»
دومین کسی که از شاهنامه مسعودی مروزی نام برده، ثَعالِبی مرغنی (۴۰۸ تا ۴۱۲ ق) است. وی در «غُرر ملوک الفُرس» دو بار از این شاعر قدیمی و مثنوی فارسی وی نام برده است. نخست در صفحه ۱۰ در شرح احوال سلطنت تهمورث و دیگر در میانه های کتاب در ص ۲۸۸، در شرح لشکر کشی بهمن بن اسفندیار به سیستان و جنگ وی با زال پدر رستم.
شاهنامه مسعودی مروزی، در شهر مرو شاهجهان سروده شده است. هرچند از مسعودی مروزی چیز زیادی نمی دانیم و از زندگی او اطلاعی در دست نداریم، اما شهرت او و شاهنامه اش در قرن چهارم هجری و حتی در اوایل قرن پنجم زیاد بود و زمانی که دقیقی و فردوسی شروع به شاهنامه سرایی کرده اند، شاهنامه مسعودی مروزی شهرت و اعتبار خودش را داشته است.
در باره تاریخ این شاهنامه باید گفت که: «چون تاریخ تألیف کتاب البدء و التاریخ به تصریح خود مؤلف در سال ۳۵۵ بوده، پس تألیف منظومه مسعودی یقینا پیش از این تاریخ خواهد شد.» و تاریخ به نظم درآوردن آن را نمی توان از اوایل قرن چهارم به بعد دانست چرا که:
* کتاب “البد و التاریخ” در سال ۳۵۵ تالیف شده است و چون نام شاهنامه مسعودی مروزی در آن آمده است پس این شاهنامه باید قبل از تاریخ تالیف آن کتاب سروده شده باشد.
* شاهنامه مسعودی مروزی همانطور که نویسنده کتاب “البد و التاریخ” گفته در نیمه دوم قرن چهارم کتاب مشهوری بوده و ایرانیان ان را بزرگ می دانستند و آن را تاریخی برای خود و قومیتشان می دانستند. باید توجه داشت که به دلیل سخت بودن انتشار و شهرت یک کتاب در روزگاران قدیم، باید اینطور تصور کرد که برای شهرت کتابی مثل شاهنامه مسعودی مروزی حداقل چهل یا پنجاه سال نیاز است. پس بنابراین شاید بتوان گفت که این شاهنامه در حدود سال ۳۰۰ هجری سروده شده است.
* سخت و صقیل بودن برخی از الفاظ و عدم انسجام و لطافت برخی کلمات هم می تواند دلیل روشن و موثقی برای کهنگی این منظومه باشد.